معرفی ۱۲۰ نسخه پیشااسلامی در کتابخانه آستان قدس رضوی

به گزارش شهرآرانیوز، در این جلسه که به همت انجمن‏ های علمی دانشجویان گروه تاریخ و گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی و قطب علمی فردوسی و شاهنامه برگزار شد، کتاب «متون پیشااسلامی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی (نسخه‌های خطی و چاپ سنگی)» تالیف فاطمه جهانپور، پژوهشگر و استاد حوزه ایران باستان و زبان‏ های باستانی، توسط سه تن از استادان حوزه ادبیات، تاریخ و زبانشناسی مورد بحث قرار گرفت.

 در ادامه، ضمن شرح این جلسه از جایگاه منابع موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی در پژوهش ‏های ایرانشناسی و ادیان و ویژگی‏های این کتاب که به معرفی ۱۲۰ نسخه خطی و چاپ سنگی حوزه دین زرتشتی بر پایه نسخ موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های وابسته به آن در ۵۰۶ صفحه است پرداخته شد.

ابوالفضل حسن آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس، در معرفی کوتاهی از مجموعه نسخ خطی کتابخانه آستان قدس گفت: ۹۰ هزار نسخه خطی در این مجموعه وجود دارد، این کتابخانه بزرگترین مرکز قرآن دنیاست که نسخ قرآنی از قرن یک تاکنون در آن موجود است. همچنین در حوزه ادیان ابراهیمی منابع و نسخ ارزشمندی داریم، می‏ توان گفت قدیمی‏ ترین تورات‏ های ایران که به سال‌های ۴۶۰ و ۴۸۰ هجری کتابت شده را داریم و جهت معرفی آنها نیز کتابی در دست تدوین است. انتشار کتاب متون پیشااسلامی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی (نسخه‌های خطی و چاپ سنگی) را می‏توان سرآغاز تدوین فهرست‏نویسی تخصصی کتب موجود ما پس از فهرست‏های عمومی منتشر شده دانست که یک منبع تخصصی برای پژوهشگران خواهد بود.

این مسئول کتابخانه در بخش دیگر سخنان خود به یک معضل پژوهشی پرداخت و از نبود محقق و دور بودن فضای دانشگاه از حوزه میراث فرهنگی گلایه کرد.

وی گفت: در سال ‏های اخیر با کاهش موانع مراکز اسنادی دسترسی به منابع میراثی تسهیل شده و امکان دسترسی مجازی و از راه دور نیز فراهم شده است، اما محقق کم است و متاسفانه در سال شاید تعداد مراجعین واقعی ما به ۲۰ نفر هم نرسد، این موضوع در خراسان و مشهد مشهودتر است. مراجعان غیرخراسانی ما بیشتر از همشهریان‏مان هستند. متاسفانه دانشگاه به حوزه میراث کم توجه است چه در حد تعریف واحد درسی و چه ارجاع دانشجویان به این مراکز؛ حسن‏آبادی در پایان ابراز امیدواری کرد آسیب‏شناسی در خصوص عدم ارتباط دانشگاه و حوزه میراث فرهنگی انجام شود.

دانش؛ پیوند دهنده ادیان

فاطمه جهانپور، مولف این اثر از چالش ‏ها و یافته ‏های خود در تالیف این کتاب چنین گفت: پس از اینکه پیشنهاد کتابی در معرفی نسخه ‏های خطی و چاپ سنگی با موضوع پیشااسلامی کتابخانه عظیم و با سابقه آستان قدس به من داده شد به مثابه یک سفر اکتشافی هیجان‏ انگیز شروع به شناسایی کامل این نسخ کردم. از آنجا که دستیابی به مخزن امکان پذیر نیست از طریق پایگاه داده و جست‌و‌جو با کلیدواژه‌ها این مجموعه گسترده که با خط‏ های گوناکون از اوستایی، پهلوی و پازند تا فارسی زرتشتی و فارسی نو بود، شناسایی شد.

وی اضافه کرد: این نسخ حاوی اطلاعات گوناگون همچون: لغت نامه، تاریخ، نجوم، پیشگویی، آموزشی، آیینی، فلسفی و دستور زبان بودند که در نهایت به ۶ بخش بر اساس محتوای متون دینی، متون فارسی زرتشتی، متون سنت زرتشتی، متون آذرکیوانی، لغت نامه، متون مربوط به آموزش زبان پهلوی تقسیم شد.

در ادامه حتما بخوانید کتابخانه آستان قدس رضوی ۱۸ هزار و ۸۷۷ برگ نسخه خطی و قرآنی را مرمت کرد

این پژوهشگر زبان‏ های باستانی درباره نسخ ارزشمند شناسایی شده در این مجموعه نیز گفت: یکی از قدیمی ترین نسخه‏ های خطی اوستایی در مجموعه کتابخانه آستان قدس یک نسخه از کتاب دینی «یسنا» در کتابخانه وزیری یزد (از شعب اقماری کتابخانه آستان قدس) است که در سال ۹۷۶ یزدگردی برابر ۱۰۱۶ ق. کتابت شده است. همچنین دو «وندیداد» مهم در کتابخانه آستان قدس موجود است که به تاریخ ۹۹۲ یزدگردی (۱۰۳۲ ق.) و ۱۱۱۵ یزدگردی (۱۱۵۹ ق.) نوشته شده‏ اند و از آنجا که به دو مکتب نوشتاری ایرانی و هندی مربوط می ‏شوند افق پژوهش ارزشمندی به دست می ‏دهند. همچنین «خرده اوستایی» در کتابخانه هرندی کرمان (دیگر شعبه اقماری کتابخانه آستان قدس رضوی) موجود است که می‏ توان احتمال داد از اولین نسخه ‏هایی است که زبان اوستایی را به خط فارسی نوشته ‏اند. چاپ سنگی اولین وندیداد‌ها که به فارسی ترجمه شده از دیگر مجموعه‏ های ارزشمند کتابخانه آستان قدس است.

یکی از بخش ‏هایی که در این نسخ به دقت مورد ارزیابی قرار گرفته است فرجامه‏ هاست که در آن ناسخ عموما خود را معرفی می‏ کند و با کمک آن ها می‏ توان شجره خاندان‏ های ایرانی و روند مهاجرت آنها به شهر‌های مختلف را به دست آورد.

جهانپور در ادامه خاطرنشان کرد: چالش ‏های گاه‏شماری و زمان برگزاری مناسک خود عاملی برای تالیفات گسترده حتی فراتر از زرتشتیان و با کمک علمای شیعه بود.

وی در این خصوص نیز گفت: از اوایل قرن ۹ هجری بود که زرتشتیان ایران از حضور هم‏کیشان‏شان در هند آگاهی یافتند نمایندگانی از پارسیان هند به ایران آمدند تا مناسک دینی را فرا بگیرند و از موبدان ایرانی خواستند که این مناسک را مکتوب کنند به این ترتیب یک نهضت مکتوب کردن آیین‏ها و آموزش‏های دینی آغاز شد. بحث دیگر تدوین گاه‏شماری و تقویم بود و درنظر گرفتن یا نگرفتن کبیسه؛ این بحث گشایشگر مباحثات علمی فراتر از زرتشتیان شده و از علمای شیعه و اسلام نیز درخواست شده بود در تأیید و یا رد اعمال کبیسه در تقویم، کتاب و رساله تدوین کنند که نسخه‏ای از آن در مجموعه کتابخانۀ آستان قدس موجود است.

او در پایان عنوان داشت: تالیف این کتاب خود را جای محققانی گذاشتم که فرسنگ ‏ها با این کتاب‏ ها فاصله دارند و هرآنچه را درباره ظاهر، نوع کتابت و نوشته ‏های حاشیه‏ آنها مشاهده می‏ شد شرح دادم تا درک کاملی از آن به دست آورند.

الگویی برای فهرست نویسی تخصصی

محمدجعفریاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان، ضمن تعریف از گنجینه آستان قدس رضوی برای محققان فرهنگ اسلامی گفت: این کتابخانه به مثابه یک گنجینه ملی منبع پژوهشی برای متون غیر اسلامی نیز هست و معرفی این آثار راهگشای پژوهشگران خواهد بود.

این استاد ادبیات فارسی ضمن تقدیر از نوع معرفی و بررسی نسخ پیشااسلامی توسط مولف این کتاب به بخش نسخ «آذرکیوانی» اشاره کرده و آن را در حوزه ادبیات فارسی و یافتن ریشه‏های سره‏نگاری گاه افراطی ارزشمند دانست.

محمدتقی ایمان‏پور، استاد تمام گروه تاریخ دانشگاه فردوسی، نیز ضمن تقدیر از دقت نظر پژوهشگر این اثر به سابقه پژوهش ‏های او بر روی سکه‏ های اشکانی و ساسانی و همچنین معرفی وندیداد آستان قدس توسط وی اشاره کرد.

وی ابراز امیدواری کرد: این کتاب سبب پیوند بیشتر پژوهشگران ایران باستان با مرکز اسناد و نسخ خطی آستان قدس شود.

فرزانه گشتاسب، زبانشناس و مدیرمسئول انتشارات فروهر که در چاپ این کتاب با آستان قدس مشارکت داشته است نیز از طریق مجازی در این نشست سخن گفت و از شیوه به کار رفته در معرفی این ۲۹ نسخه خطی و ۹۱ نسخه چاپ سنگی در این کتاب به عنوان الگویی برای تآلیف فهرست نویسی‏های تخصصی یاد کرد.

 او گفت: توجه به مشخصات ظاهری نسخه ‏ها از ابعاد و نوع کاغذ تا آسیب‏ ها و مرمت‏ های انجام شده و حاشیه نویسی ‏ها قابل تقدیر است. بخش ارزشمند دیگر توجه ویژه به فرجامه‏ های این نسخ است که درباره سیستم حمایتی جامعه زرتشتی از نگارش متون دینی اطلاعات درخوری را ارائه می‏ دهد.