سونامی چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟ + معرفی بزرگ‌ترین و مهیب‌ترین سونامی‌های تاریخ

شهرآرانیوز؛ سونامی واژه‌ای ژاپنی به معنای «موج بندر» است که به مجموعه‌ای از امواج غول‌آسا در اقیانوس یا دریا اطلاق می‌شود. برخلاف امواج معمولی که بر اثر وزش باد شکل می‌گیرند، سونامی‌ها ناشی از پدیده‌هایی چون زمین‌لرزه‌های زیر دریایی، فوران آتشفشان‌ها، رانش زمین یا حتی برخورد شهاب‌سنگ‌ها هستند. این امواج در آب‌های عمیق تقریباً نامحسوس‌اند، اما با نزدیک‌شدن به ساحل ارتفاعی مهیب پیدا می‌کنند و هر آنچه را در مسیرشان باشد نابود می‌سازند. در این مقاله به بررسی مکانیزم ایجاد سونامی، عوامل اصلی بروز آن و مهیب‌ترین نمونه‌های ثبت‌شده در تاریخ خواهیم پرداخت.

سونامی چیست؟

سونامی (Tsunami) یک مجموعه امواج بسیار بزرگ و سریع است که در اثر جابه‌جایی ناگهانی حجم زیادی از آب در اقیانوس یا دریا ایجاد می‌شود. این جابه‌جایی معمولاً بر اثر زمین‌لرزه‌های زیر دریا، فوران آتشفشان‌ها، رانش زمین در زیر آب یا برخورد شهاب‌سنگ رخ می‌دهد. واژه «سونامی» ریشه ژاپنی دارد و به معنای «موج بندر» است؛ زیرا اغلب در بنادر و سواحل خسارات عظیمی به بار می‌آورد.

چگونگی ایجاد سونامی

سونامی‌ها معمولاً طی سه مرحله اصلی شکل می‌گیرند:

۱. مرحله آغازین (Initiation)

وقتی یک زمین‌لرزه بزرگ در بستر دریا رخ می‌دهد، صفحات تکتونیکی جابه‌جا می‌شوند. اگر این جابه‌جایی در راستای عمودی باشد، ستون عظیمی از آب به طور ناگهانی بالا یا پایین می‌رود. این حرکت، انرژی عظیمی به آب منتقل کرده و موج اولیه را ایجاد می‌کند.

۲. مرحله گسترش (Propagation)

موج ایجادشده در سطح اقیانوس با سرعتی بین ۵۰۰ تا ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند. در وسط اقیانوس، ارتفاع این موج معمولاً کم (زیر یک متر) است، بنابراین کشتی‌ها یا قایق‌ها آن را به راحتی احساس نمی‌کنند.

۳. مرحله برخورد به ساحل (Inundation)

وقتی موج به سواحل کم‌عمق می‌رسد، سرعت آن کاهش می‌یابد ولی ارتفاعش به‌طور ناگهانی زیاد می‌شود (گاهی تا ۳۰ متر یا بیشتر). این افزایش ارتفاع باعث ایجاد دیواره‌ای عظیم از آب می‌شود که با نیروی تخریبگر به ساحل برخورد می‌کند و همه‌چیز را در مسیرش نابود می‌سازد.

علل اصلی ایجاد سونامی

زمین‌لرزه‌های زیر دریایی: عامل اصلی بیشتر سونامی‌ها زمین‌لرزه‌های زیر دریایی است، زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای بیش از ۷ ریشتر معمولاً توان ایجاد سونامی را دارند.

فوران آتشفشان‌ها: انفجار یا فروریختن بخشی از یک آتشفشان دریایی می‌تواند جابه‌جایی بزرگی در آب ایجاد کند.

رانش زمین زیر آب: لغزش و سقوط حجم بزرگی از خاک یا سنگ در زیر آب.

برخورد شهاب‌سنگ یا اجرام آسمانی: بسیار نادر ولی قادر به ایجاد سونامی‌های عظیم.

مشخصات و ویژگی‌های سونامی

سرعت: در آب‌های عمیق تا ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت.

طول موج: گاهی تا ۲۰۰ کیلومتر.

دوره تناوب: ۱۰ تا ۶۰ دقیقه بین امواج.

تخریب‌پذیری: قدرت تخریب بسیار بالا حتی کیلومتر‌ها داخل خشکی.

نشانه‌های وقوع سونامی

زمین‌لرزه شدید در نزدیکی ساحل

• ویژگی: احساس لرزش شدید یا طولانی‌مدت زمین در مناطق ساحلی، به‌ویژه اگر بیش از 20 ثانیه طول بکشد.

• دلیل علمی: بیشتر سونامی‌ها بر اثر زمین‌لرزه‌های بزرگ زیر دریا با بزرگای بیش از 7 ریشتر ایجاد می‌شوند. این لرزش‌ها نشانه جابه‌جایی صفحات تکتونیکی و احتمال جابه‌جایی حجم بزرگی از آب است.

• نکته مهم: حتی اگر زمین‌لرزه باعث تخریب نشود، باید فرض را بر احتمال وقوع سونامی گذاشت و سریع به مناطق مرتفع پناه برد.

عقب‌نشینی غیرعادی آب دریا

• ویژگی: پایین‌رفتن ناگهانی سطح آب و نمایان شدن بستر دریا یا ساحل به‌صورت غیرعادی، حتی چند صد متر دورتر از خط ساحلی معمول.

• دلیل علمی: این پدیده به دلیل جابه‌جایی ناگهانی آب و مکش اولیه موج اتفاق می‌افتد. پیش از رسیدن موج اصلی، بخشی از آب به سمت کانون حادثه کشیده می‌شود.

• نکته مهم: در بسیاری از سونامی‌های بزرگ (مانند سونامی ۲۰۰۴ اقیانوس هند)، این پدیده چند دقیقه پیش از برخورد موج دیده شده است و نادیده گرفتن آن باعث مرگ هزاران نفر شد.

صدای غیرعادی و غرش از دریا

• ویژگی: شنیدن صدای مهیب، شبیه غرش رعد یا صدای قطار سریع‌السیر، که از سمت دریا به گوش می‌رسد.

• دلیل علمی: حرکت توده عظیم آب با سرعت زیاد، اصطکاک با بستر دریا و برخورد با موانع زیرآبی باعث ایجاد صدای مهیب می‌شود.

• نکته مهم: این صدا می‌تواند چند دقیقه پیش از رسیدن موج اصلی شنیده شود و معمولاً نشانه بسیار خطرناکی است.

تغییرات ناگهانی و غیرعادی در جریان آب

• ویژگی: تغییر سریع جهت یا شدت جریان آب در بندر، رودخانه متصل به دریا یا حتی اطراف ساحل.

• دلیل علمی: نزدیک‌شدن موج سونامی باعث تغییر فشار و جهت جریان‌های محلی آب می‌شود.

• نکته مهم: این تغییرات حتی در مناطقی که موج هنوز نرسیده می‌تواند قابل مشاهده باشد.

هشدارهای رسمی و سیگنال‌های هشداردهنده

• ویژگی: آژیرهای هشدار سونامی، پیامک‌های اضطراری، اطلاعیه‌های رادیویی و تلویزیونی.

• دلیل علمی: سازمان‌های اقیانوس‌شناسی و لرزه‌نگاری با استفاده از بویه‌های مخصوص و حسگرهای فشار در اعماق اقیانوس، وقوع و حرکت امواج سونامی را رصد می‌کنند.

• نکته مهم: حتی اگر نشانه‌های طبیعی دیده نشود، هشدارهای رسمی باید جدی گرفته شوند.

رفتار غیرعادی حیوانات

• ویژگی: پرندگان، سگ‌ها یا دیگر حیوانات اهلی ممکن است پیش از وقوع سونامی بی‌قرار شده و به سمت مناطق مرتفع حرکت کنند.

• دلیل علمی: حیوانات برخی ارتعاشات زیرصوتی یا تغییرات فشار هوا و آب را سریع‌تر از انسان‌ها حس می‌کنند.

• نکته مهم: این نشانه قطعی نیست اما در بسیاری از حوادث بزرگ گزارش شده است.

مهیب‌ترین سونامی‌های تاریخ

در ادامه حتما ببینید زلزله‌ای به بزرگی ۸ ریشتر روسیه را لرزاند | احتمال بروز سونامی در شرق روسیه (۸ مرداد ۱۴۰۴) + فیلم

در ادامه حتما ببینید ویدئو | تصاویر دوربین مداربسته از وقوع زلزله در لحظه جراحی در یک اتاق عمل در روسیه