نگاهی به کتاب «قرآن مورخان» که موجی جدید در عرصه مطالعات قرآنی به راه انداخت
قرآن‌پژوهی یکی از موضوعاتی است که توجه خاورشناسان را به خود جلب کرده است و از چند دهه گذشته، شاهد تولید مجموعه‌های بسیاری ازجمله دایره‌المعارف‌ها و کتاب‌های تخصصی در این زمینه هستیم.
به گزارش شهرآرانیوز؛ ظهور دین مبین اسلام در شبه‌جزیره عربستان، سبب واکنش‌های زیادی ازسوی مشرکان این منطقه شده بود. آنان فشار‌های بسیاری بر پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان وارد کردند. علاوه‌بر آن، ادیان دیگری که در این منطقه حضور داشتند، علم مخالفت برافراشتند و یهودیان ساکن در این منطقه وارد جنگ با مسلمانان شدند.
پس از گسترش اسلام در سرتاسر جهان، رویکرد مخالفان اسلام تغییر کرد. سنت ردیه‌نویسی درمیان مسیحیان و یهودیان علیه اسلام رواج پیدا کرد. آنان قرآن کریم را به زبان‌های گوناگون ترجمه کردند تا از این راه به رد عقاید مسلمانان بپردازند.
این نگاه تا دوره معاصر ادامه پیدا کرد، اما در دوره معاصر این رویکرد دچار تغییرات اساسی شد. مستشرقان زیادی در مراکز پژوهشی دنیا به‌دنبال شناخت هرچه بهتر دین مبین اسلام هستند و آن روحیه اسلام‌ستیزی درمیان پژوهشگران آکادمیک کاهش یافته است. البته نمی‌توان رویکرد اسلام‌ستیزانه برخی از این پژوهشگران را نفی کرد.
در سال ۲۰۱۹ میلادی مجموعه‌ای با نام «Le Coran des historiens قرآن مورخان» به زبان فرانسه روانه بازار شد. این مجموعه سه‌جلدی با مشارکت سی تن از پژوهشگران تاریخ ادیان به‌سرپرستی محمدعلی امیرمعزی، استاد ایرانی دانشسرای کاربردی مطالعات عالی فرانسه، و گیوم دی، استاد اسلام‌شناسی دانشگاه آزاد بروکسل، اخیرا منتشر شده است.
محمدعلی امیرمعزی، شرق‌شناس، اسلام‌پژوه و قرآن‌پژوه ایرانی و استاد بازنشسته دانشگاه سوربن پاریس است. تخصص او الهیات تشیع است و در زمینه تفسیرِ تاریخ‌های قرآنی و الهیاتِ شیعه تدریس می‌کند. او هم‌اکنون مدیر مطالعات در دانشسرای عملی پژوهش‌های عالی و دارای کرسی تفسیر و الهیات اسلام شیعه است. رساله دکتری او، «تفسیر شرعی و الهیاتی اسلام شیعی» (به فرانسوی: Exégèse et théologie de l’islam shi’ite) بوده است که نخستین پایان‌نامه دانشگاهی درباره شیعه در دانشگاه‌های غرب، محسوب می‌شود.
اثری بدیع در حوزه مطالعات قرآنی
انتشار اثری متمرکز بر قرآن کریم، با رویکرد تاریخی‌انتقادی در بررسی ۱۱۴سوره آن به زبان فرانسه، بی‌سابقه بوده است و از این‌رو اثری نو و شایسته توجه به‌شمار می‌رود. این کتاب دراصل چهار مجلد است که سه مجلد آن به‌صورت کاغذی چاپ شده و دردسترس پژوهشگران قرار گرفته است و جلد چهارم که اطلاعات کتاب‌شناختی و تحقیقات مرتبط با این حوزه را دربر دارد، به‌صورت آنلاین در بازه زمانی متفاوت به‌روزرسانی و منتشر خواهد شد. پس از انتشار این مجموعه، پژوهشگران به نقد و بررسی آن پرداختند و یادداشت‌هایی منتشر کردند.
قرآن‌پژوهی یکی از موضوعاتی است که توجه خاورشناسان را به خود جلب کرده است و از چند دهه گذشته، شاهد تولید مجموعه‌های بسیاری ازجمله دایره‌المعارف‌ها و کتاب‌های تخصصی در این زمینه هستیم. رویکرد‌های خاورشناسان به قرآن‌پژوهی، متفاوت بوده است، اما تاکنون شاهد مجموعه مدونی با رویکرد تاریخی در معنای تخصصی خودش نبوده‌ایم.
اواخر سال میلادی گذشته، مجموعه «قرآن مورخان»، به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی وگیوم دی، با رویکردی تاریخی منتشر شد و درحال‌حاضر تنها اثر برجسته قرآن‌پژوهی معاصر به‌شمار می‌رود که به کل قرآن کریم با رویکرد مذکور پرداخته است. اهمیت این اثر از آن‌روست که جمعی از متخصصان میان‌رشته‌ای گردهم آمدند تا با چنین رویکردی به تحلیل و بررسی زمینه‌های مختلف قرآنی بپردازند.
امیرمعزی در مصاحبه‌های مختلف درباره ایده اولیه این اثر، چنین بیان می‌کند که ناشر این مجموعه از وی درخواست کرده است ترجمه جدیدی از قرآن کریم به زبان فرانسوی تهیه کند و امیرمعزی با اقناع وی مبنی‌بر اینکه ترجمه‌های فرانسوی مقبولی از قرآن وجود دارد، ایده توسعه مطالعات قرآنی به زبان فرانسوی مبتنی‌بر رویکرد تاریخی به انتقادی را مطرح می‌کند و پس از پنج سال تحقیق و پژوهش، این اثر منتشر می‌شود.
اثری محققانه با مخاطب عام
با وجود گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به‌عنوان متن مقدس مسلمانان، از قرن نوزدهم میلادی تا به امروز، نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام‌شناس، محدود شده است، اما هدف این کتاب آن است که از این چارچوب رها شود و نتایج تحقیقات خود را به مخاطبان عمومی نیز برساند. همان‌طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته‌اند، این کتاب تنها مجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسه است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر از زوایا و ابعاد گوناگون قابل تحلیل و بررسی است که پرداختن به آن، می‌تواند افق‌های جدید درباره قرآن کریم را در پیش‌روی پژوهشگران بگشاید.
به باور سرویراستاران این مجموعه، با وجود تحقیقات بسیاری که درباره قرآن در دنیا شده است، این تحقیقات نسبت‌به آنچه در ایران و تونس انجام می‌شود، بسیار اندک است و سهم بسیار کمی از این پژوهش‌ها توانسته است قرآن را در دنیا معرفی کند و قرآن همچنان در دنیا کمتر شناخته شده است.
آنان معتقدند حتی مقام‌های عالی‌رتبه مسلمان برای معرفی قرآن، یا اندک فعالیت می‌کنند یا در این زمینه هیچ علاقه‌ای از خود نشان نمی‌دهند یا پژوهش‌های قرآنی در سطح نخبگان باقی مانده و دردسترس عموم قرار نگرفته است، درحالی‌که ابعاد ناشناخته‌ای از این کتاب مقدس همچنان برای مخاطبان عمومی وجود دارد.
درو‌ن‌مایه محتوایی مجموعه
جلد اول به قرآن و چگونگی پیدایش اسلام، محتوای تاریخی و جغرافیایی آن اختصاص دارد. در این مجلد همچنین مطالعاتی درباره بافت و پیدایش قرآن کریم ارائه شده که مشتمل بر بیست پژوهش تاریخی در سه بخش است.
در مجلد نخست، مقالات مهمی ازجمله «عربستان پیش از اسلام»، «اعراب و ایرانیان قبل و صدر اسلام»، «حیات حضرت محمد (ص)» و «از عربستان تا امپراتوری: فتح و ایجاد خلافت در صدر اسلام» مشاهده می‌شود.
پرداختن به تاریخ عربستان پیش از اسلام، یکی از ویژگی‌های بارز این بخش است. مورخان این مجموعه، تصور سنتی و عمومی از جهالت را برهم زده‌اند و انزوای توأم با بت‌پرستی و ناآشنایی آنان با ادیان توحیدی مجاور را به نحو دیگری به نمایش گذاشته‌اند.
آنان بر این باورند که این تصور سنتی چندان درست نیست و عربستان پیش از اسلام خالی از تعاملات فرهنگی و اجتماعی با مناطق اطراف -که معمولا ادیان توحیدی داشته‌اند- نبوده است و عربستان آن زمان را یک محیط چندبعدی از منظر دینی، فرهنگی و اجتماعی با حضور گسترده ادیان توحیدی، معرفی و برای آن مستندات قوی تاریخی ارائه می‌کنند. بخش دوم این مجلد به قرآن در پیوند با متون مقدس پیش از خود اختصاص داده شده است و بخش سوم به مصحف قرآنی اختصاص دارد.
توجه به مطالعات تفسیری
جلد دوم و سوم این اثر به تفسیر و تحلیل ۱۱۴سوره قرآن پرداخته است و به‌عنوان طولانی‌ترین بخش این مجموعه (تقریبا ۲هزارو ۴۰۰ صفحه کاغذی) تفسیری پیوسته از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند که برخی از آنها بسیار کوتاه و برخی دیگر طولانی‌تر هستند. این بخش با یک مقدمه ده‌صفحه‌ای به قلم محمدعلی امیرمعزی و گیوم‌دی آغاز می‌شود و تفسیری ترتیبی از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند. درمیان نویسندگان این بخش، اسم افرادی نام‌آشنا همچون گابریل سعید رینولدز و آن سیلوی بوآلیوو به چشم می‌خورد.
جلد چهارم کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی را عرضه می‌کند و براساس نظر سرپرستان علمی، به تهیه فهرستی تا حد امکان جامع از مطالعات علمی (مقالات، کتاب‌ها و فعالیت‌های جمعی) اختصاص دارد که برگرفته از محتوا و نظرات محققان این حوزه از قرن نوزدهم تا امروز است و به‌صورت آنلاین به‌روزرسانی می‌شود.
به باور امیر معزی، با توجه به اینکه متن قرآن یک متن غنی، پیچیده و متنوع است، به ترکیب چندین کارشناسی علمی نیاز بود تا بتوان از خلال دانش آنان، بافت تاریخی حیات پیامبر (ص) را درک کرد. در همین راستا به مورخانی نیاز بود که بتوانند بیزانس، ایران و اتیوپی را به‌خوبی بشناسند و با آیین یهود، مسیح، زرتشت و آیین مانوی و حتی دین‌داران بادیه‌نشین آشنا باشند.
ازسوی دیگر نیاز بود جغرافی‌دانانی آگاه پیدا شوند که شبه‌جزیره عربستان را به‌خوبی بشناسند و جایگاه دقیق آن را در خاورمیانه روشن کنند. همچنین نیاز بود حقوقدانانی که در زمینه فقه و حقوق شهروندی فعالیت می‌کنند، شناسایی شوند. نیز باید مجموعه‌ای از الهی‌دانان آگاه از آموزه‌های مسیحیت شرقی، آشوری، قبطی و... در این مجموعه یاری‌رسان باشند.
انسان‌شناسان گروه دیگری بودند که نیاز به آنان ضروری بود تا با آگاهی از دانش زبان‌های باستانی ازجمله آرامی و سریانی به این مجموعه بپیوندند. «اپی‌گرافیست‌ها» که در خوانش کتیبه‌ها تخصص دارند و متخصص رمزشناسی هستند، گروه دیگری بودند که می‌توانستند زنجیره‌ای از دست‌نوشته‌های موجود در این منطقه را برای مخاطب امروزی تبیین کنند.
این گروه از محققان براساس یک روش خاص، تحقیقات خود را توسعه می‌دادند. روش به‌کاررفته در سرتاسر این اثر، تاریخی‌انتقادی است. این روش از نیمه اول قرن نوزدهم در هایدلبرگ و فرایبورگ آغاز شد. منشأ این اندیشه، وجود موازی محتوایی از آیین یهود و مسیح در قرآن بود. سپس در دهه۱۹۷۰ این مطالعات به‌ویژه در کمبریج و آکسفورد شتاب گرفت. بر مبنای این روش، مطالعه قرآن فرادست است و به‌دنبال آن است که با پیوند دادن فرهنگ‌های پیرامونی بافت نزول، به راهی برای فهم آنچه می‌گوید، دست یابد و گامی فراتر از تفاسیر رایج ارائه کند.
ویژگی‌های محققانه کتاب
با وجود گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به‌عنوان متن مقدس مسلمانان از قرن نوزدهم میلادی تا امروز، نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام‌شناس محدود شده است، اما هدف این مجموعه آن است که از این چارچوب رها شود و نتایج تحقیقات خود را به منظر مخاطبان عمومی نیز برساند.
همان‌طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته‌اند، این کتاب تنها مجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسه است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر را از زوایا و ابعاد گوناگون می‌توان تحلیل و بررسی کرد که پرداختن به آن می‌تواند افق‌های جدید درباره قرآن کریم را پیش‌روی پژوهشگران بگشاید.
از نکات مهم درباره این مجموعه، آن است که سرویراستاران تلاش کرده‌اند نظرات و آرای تفسیری محققان اعم از مسلمان و غیرمسلمان درباره قرآن کریم را با به‌کارگیری ادبیات مناسب و قابل فهم به‌صورت یک اثر پژوهشی درخور گرد آورند.
همچنین تلاش کرده‌اند تا این اثر، زمینه‌ساز انجام تحقیقات نوین در حوزه قرآن‌پژوهی معاصر واقع شود. از سوی دیگر، گردآوری منابع مورد استفاده در پژوهش‌های این گروه، می‌تواند دسترسی پژوهشگران به حجم درخورتوجهی از منابع را فراهم کند و از این منظر نیز امکان کاوش در منابع کمترموردتوجه قرارگرفته را میسر کند.
درکل، این پژوهش حاصل تحقیقات قرآن‌پژوهی آکادمیک غربی را از عهد نولدکه و گلدزیهر تا انقلاب پژوهشی قرآنی دهه ۷۰ تا تحقیقات راهگشای بسیار اخیر از گرافیتی‌ها و نتایج بررسی بهتر منابع سریانی و اتیوپی و... را جمع کرده و درکنار هم قرار داده و به‌نوعی این گفت‌و‌گو را در آنجا هم ممکن کرده است.
مقصود آنکه این همه سخنان متفاوت به چشم ما، انقلابی و شگفت‌انگیز و گاه عجیب و شتاب‌زده می‌نماید، آن‌هم در مقابل «علم هزارساله» محکم مفروضی که پاسخ همه سؤالات را دارد، مبتنی‌بر منابعی است که دو سه قرن بعد از حیات پیامبر، از نقل هیچ جزئیاتی از قول و فعل او و اسباب‌النزول قرآن غفلت نکرده است...، اما نه، این نظریات قرآن‌شناسی هم، با حیاتی دور از چشم ما، سابقه بلندی دارند و در معرض نقد‌های علمی بوده‌اند و اینک چکیده تحقیقات قرآن‌پژوهان غربی از حلقه خاص بیرون آمده و به خلق عام ارائه شده است.
ناگفته پیداست که این معرفی به معنی تأیید یا پذیرش همه فرضیات و گزاره‌های این تحقیقات نیست، بلکه نمونه‌ای از بررسی روشمند و علمی یک متن کهن به نام قرآن است با نگاهی خالی از اعتقادات دینی و مذهبی که دست‌کم نگرانی ندارد که سؤالات روشنی را مطرح کند و پاسخ‌هایش، قانع‌کننده یا نه، از نوع انشانویسی‌های معمول و منقول نیست. بر همین مجموعه هم نقد‌هایی بیرون آمده است و این ضرورت تحقیق علمی است.
امیر معزی در قاب «حرفه‌ای»
فیلم مستند «حرفه‌ای»، به کارگردانی مسعود طاهری‌پرتره‌ای، از محمدعلی امیرمعزی، شیعه‌پژوه ایرانی مقیم فرانسه است که در هجدهمین جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت» رونمایی شد. این مستند درباره زندگی و آثار و افکار محمدعلی امیرمعزی، جانشین هانری کربن در دانشگاه سوربن، است که حیطه پژوهش و کار تحقیقی او درباره تشیع نخستین و به‌ویژه چهره امام در نگاه شیعه دوازده‌امامی و همچنین جنبه‌های تاریخی مذهب تشیع است.
مسعود طاهری، کارگردان، تهیه‌کننده و نویسنده این اثر، در کارنامه کاری خود، ساخت مستند‌هایی مانند «شرقی» درباره توشی هیکو ایزوتسو فیلسوف ژاپنی، مستند «مستشرق» درباره هانری کربن فیلسوف و اسلام‌شناس فرانسوی و مستند «الکافی» درباره سرگذشت کتاب «الکافی» مهم‌ترین کتاب از کتب اربعه شیعیان را دارد.
این مستند، کاری گفت‌وگومحور است که در زمانی صدودوازده‌دقیقه‌ای ساخته شد و به زندگی و آثار محمدعلی امیرمعزی شیعه‌پژوه ایرانی نظر دارد. امیرمعزی هم‌اکنون ساکن پاریس است؛ برای همین بیشتر بخش‌های این فیلم در پاریس ضبط شده؛ البته بخش کوچکی از فیلم هم در تهران جلوی دوربین رفته است. در این فیلم به غیر از محمدعلی امیرمعزی افرادی مانند کریستیان ژامبه، پیر لوری، جان‌فرانسیس کلوزیمو، متیو تریه، احمد سلامتیان، محسن متقی، نوذر آقاخانی، سپیده پارساپژوه و مجید سلیمانی به عنوان مصاحبه‌شونده حضور دارند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
