تبلور اندیشه‌های مکتب شیعه در هنر استاد محمود فرشچیان
جایگاه هنری زنده یاد محمود فرشچیان در نخستین پیش نشست تخصصی کنگره هنر رضوی بازخوانی شد.
در گنجینه پربار هنر معاصر ایران، نام استاد محمود فرشچیان همچون خورشیدی تابان می‌درخشد. او از میراث داران نگارگری ایرانی است، این هنرمند با قلم سحرآمیز خود، مرز‌های این هنر را درنوردیده و آن را به قله‌های جهانی رسانده است. آنچه آثار فرشچیان را در جهان متمایز و ماندگار کرده، تلفیق ظرافت مینیاتور با روح عمیق فرهنگ اسلامی به ویژه مکتب شیعه است. از تابلوی مشهور «عصر عاشورا» گرفته تا دیگرآثار ایشان، هر اثر او صرفا یک نقاشی نیست، بلکه روایتی پرشور از ایمان، عشق و عرفان است.
در نخستین پیش نشست تخصصی دومین کنگره بین المللی مکتب هنر رضوی در مشهد که با حضور استادان مطرح کشوری برگزار شد به بازخوانی هنر قدسی در افق مکتب هنر رضوی به یاد استاد محمود فرشچیان پرداخته شد. همچنین در این نشست به نقش و تأثیرگذاری این استاد بی بدیل در حفظ، احیا و جهانی سازی هنر اصیل ایرانی با رویکردی شیعی تأکید شد.
شیعه ناب‌ترین آموزه‌ها را در اسلام دارد
دکتر علی اصغر فهیمی فر، عضو هیئت علمی دانشکده هنر تربیت مدرس، در این نشست با محوریت «فرشچیان و گفت وگوی سنت و نوآوری در نگارگری معاصر ایران با رویکرد هنر رضوی»، ضمن نقد رویکرد‌های موجود در مطالعات هنر اسلامی و ایرانی، بر ضرورت تدوین مبانی نظری برای
«هنر شیعی» تأکید کرد. وی افزود: شیعه ناب‌ترین بیان اسلام است و هنر رضوی بهترین بستر برای نظریه پردازی در این حوزه است.
او با طرح این پرسش که چگونه می‌توان به درکی عمیق‌تر از آثار هنری دست یافت؟ بیان کرد که رویکرد‌های کنونی مطالعه تاریخ هنر ایران و اسلام اغلب متکی و وابسته به مطالعات شرق شناسانه قبلی هستند که خودآگاهانه یا ناخودآگاه دارای اشتباهاتی در تحلیل‌ها و نام گذاری‌ها بوده‌اند.
این پژوهشگر حوزه هنر، با اشاره به پیشینه شکل گیری اصطلاحاتی، چون «هنر اسلامی» تأکید کرد که ادبیات گسترده شرق شناسی شوروی و غرب در حوزه‌های ادبیات و هنرهای تجسمی، باید عمیق و «نقادانه» خوانده و تحلیل شود. نویسنده کتاب «کوچه باغ‌های عاشقی» درباب زندگی و هنر استاد محمود فرشچیان بیان کرد: ما باید شیعه را به عنوان یک سازه نظری در نظر بگیریم. شیعه ناب‌ترین آموزه‌ها را در اسلام دارد؛ یعنی پاک‌ترین و خالص‌ترین بیان از تفکر اسلامی است.
هنر شیعی صرفا یک دوره تاریخی یا مکتب نیست که بلافاصله ذهن را به گذشته معطوف کند. بلکه برای فهم هنر شیعی باید نسبت آن را با منابع فرهنگی، مؤلفه‌ها و مضامین آن مشخص کرد. ضعف در این زمینه باعث شده است که حتی در آثار بزرگ هنری معاصر ایران، مانند سینما، نتوانیم به درستی ویژگی‌های سینمای شیعی را تعریف کنیم.
فهیمی فر در پاسخ به این پرسش که اگر بخواهیم به هنر شیعی بپردازیم، بهترین نمونه‌ای که در دسترس است چیست؟ بیان کرد: اگر ما بخواهیم به هنر شیعی بپردازیم، بهترین نمونه‌ای که داریم، هنر رضوی است. عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد که هنر رضوی که در حرم مطهر و با رویکردی خاص شکل گرفته است، می‌تواند به عنوان نقطه عزیمت و بهترین بستر عملی برای نظریه پردازی در حوزه «هنر شیعی» محسوب شود و بنیاد‌های تئوریک این جریان هنری را تثبیت کند.
وی با اشاره به نقش استاد فرشچیان در تاریخ هنر معاصر ایران تأکید کرد: آثار این هنرمند فقید سرشار از ارادت به شخصیت‌های دینی است. او با تلفیق سنت‌های اصیل نگارگری با مضامین متعالی شیعی، ایمان و عرفان عمیق در آثارش، نقش مؤثری در شکل گیری هنر رضوی داشته است.
این پژوهشگر تأکید کرد: استاد فرشچیان چهره کم نظیر تاریخ معاصر ماست که من به ایمان و شخصیت او غبطه می‌خوردم. او هنرمندی بود که با ارادت قلبی به خلق آثار هنری پرداخت.
هنر دینی نیازمند تهذیب نفس هنرمند است
دکتر محمد کاظم حسنوند، دیگر عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس، به تحلیل جایگاه محمود فرشچیان در نگارگری معاصر ایران پرداخت و نوآوری‌های وی را در چارچوب مکتب احیای سنت بررسی کرد. او با تأکید بر اینکه هنر دینی و معنوی نیازمند تهذیب نفس هنرمند است، سبک فرشچیان را امتداد کمال یافته مسیر حسین بهزاد دانست.
این استاد دانشگاه، هنر را در فرهنگ ایرانی-اسلامی، مترادف با «انسان با فضیلت» و «کمال» دانست. در بحث سنت و مدرنیته، او مدرنیته را پدیده‌ای غربی خواند. به عقیده این استاد دانشگاه، بهترین رویکرد این است که اندیشه‌ها را درک کنیم و سعی در به روزرسانی ارزش‌های سنتی داشته باشیم. وی تاریخچه افول نگارگری ایرانی را پس از برخورد با هنرغرب، به ویژه در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، بررسی کرد و توضیح داد که نفوذ غربی سبب شد تا اصول و اصالت‌های عالی نگارگری از دست برود و نقاشی ایرانی کاملا اروپایی شود.
حسنوند، محمود فرشچیان را ادامه دهنده و به کمال رساننده راه حسین بهزاد دانست. وی با اشاره به اینکه فرشچیان در اصفهان و نزد استادانی، چون میرزا آقای امامی و استاد بهادری پرورش یافت، بر اهمیت مکتب هنر اصفهان در دوران معاصر تأکید کرد. او بیان کرد که فرشچیان به دلیل فراغت مالی، فرصت کافی برای حضور نزد استادان مختلف داشت و این امر به کشف و حمایت از استعدادهایش انجامید.
این مدرس دانشگاه در بخش دیگر صحبت‌های خود، به رابطه میان هنر و معنویت، به ویژه در رویکرد هنر رضوی، پرداخت و این را رمز ماندگاری آثار فرشچیان دانست: اگر کسی بخواهد هنر دینی و معنوی ارائه دهد، ابتدا باید به تهذیب نفس بپردازد تا هر آنچه از درون او برمی آید، زیبا و مذهبی باشد.
او تأکید کرد: تا نفس شما آماده نباشد، آن الهاماتی که به شما نازل می‌شود و اثر معنوی به وجود می‌آید که به دل بیننده بنشیند، خلق نخواهد شد. هنر تنها تکنیک نیست، بلکه نیازمند آن اصول معنوی است که به دل اثر می‌نشیند. حسنوند با اشاره به عمق باور‌های دینی در آثار فرشچیان، به ویژه در حوزه «هنر رضوی» و «عاشورا»، گفت: فرشچیان با نفس و اعتقادات دینی که از کودکی داشته، به خلق آثار پرداخته و هر هنرمندی که احساس می‌کند تعلق خاطر به دین و مذهب شیعه دارد، ناچار است چنین کند.
این پژوهشگر، یکی از چالش‌های بزرگ در «هنر قدسی» را چگونگی تبدیل معنا به فرم و محسوس کردن آن برای مخاطب برشمرد و تأکید کرد: استاد فرشچیان در این زمینه بسیار موفق عمل کرده است؛ به طوری که اثر ایشان یک روضه است که دقیقا در حال دیده شدن است. او توانسته است این معانی را به فرم تبدیل کند.
وی افزود: ما می‌توانیم امروز با بررسی آثار فرشچیان در راستای استخراج اصول مکتب رضوی گام برداریم، کاری که قبل از انقلاب به دلیل به فراموشی سپردن نگارگری و نقاشی مطرح نبود. بعد از انقلاب، این هنر دوباره احیا شد و خوشبختانه یکی دو دهه است که رشته خاص نگارگری ایرانی نیز در دانشگاه‌ها مطرح شده است.
ایرانیت و تشیع، نقطه طلایی تلاقی هنری
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد حسین نواب، عضو شورای عالی هنر جمهوری اسلامی نیز در این نشست با محوریت هنر استاد فرشچیان و مفهوم «ایرانیت در هنر اسلامی» تأکید کرد: اگرچه تفکیک هنر اسلامی از هنر شیعی دشوار است، اما با نگاهی پدیدارشناسانه می‌توان دریافت که بخش اعظم هنر ایرانی در بستر تفکر شیعی، عرفانی و صوفیانه رشد کرده است.
نواب با اشاره به نمونه هایی، چون اوج هنر در دوره صفویه تصریح کرد: تقریبا می‌توان گفت ۷۰درصد هنرِ شکل گرفته در هر دوران، در حکومت‌های شیعی بوده و ۳۰ درصد باقی مانده نیز در حکومت‌هایی با گرایش‌های عرفانی، صوفیانه یا حتی سلفی (اسلامی یا یهودی) شکوفا شده است. هرجا حکومت‌های سختگیر بوده‌اند، هنر رشد نکرده، بلکه در جا‌هایی که نرمش عرفانی و صوفیانه وجود داشته، هنر شکوفا شده است.
عضو شورای عالی هنر، هسته اصلی بحث خود را بر نقطه تلاقی پررنگ ایرانیت و شیعه بودن متمرکز کرد و آن را «نقطه طلایی» هنر دانست. نواب در تحلیل سبک هنرمندانی، چون فرشچیان، آن‌ها را نه سنتی و نه مدرن، بلکه ترکیبی پویا دانست.
وی افزود: آثار هنری خلق شده در حرم رضوی نیز حاصل یک «اشراق» و درک نور است و هدف، صرفا مرور نوستالژیک کوچه باغ‌های دوران کودکی نیست، بلکه جهان بینی متفاوتی را به نمایش می‌گذارد که برای مخاطب جهانی جذاب است.
او با تأکید بر اینکه هنر اسلامی یک جریان واحد نیست، بلکه مجموعه‌ای از بیان‌های هنری با ترکیبی از روح توحید است، گفت: مکتب هنر رضوی به نظر من در مقایسه، گنجینه‌ای عظیم است و بیشترین تعداد هنرمند را به خود اختصاص داده است، اما مکاتب هنر شیعی دیگری نیز وجود دارند. نگارگری مکتب اصفهان، مکتب هرات و...؛ چه بسا هنرمند مستقیما شیعه نبوده، اما در چهارچوب هنر شیعی قلم زده است.
این پژوهشگر، ایرانیت توحیدی را مترادف با مکتب هنر شیعی دانست و با اشاره به حافظ، موسیقی و شعر فارسی، این روح واحد ایرانی را عامل جاذبه جهانی آن‌ها برشمرد که حاصل اشراق و درک عمیق متافیزیکی است.
مکتب هنر رضوی، در بطن زندگی مردم جاری است
محمدجواد استادی، مدیر کلان پروژه مکتب هنر رضوی نیز در این نشست بر لزوم بازخوانی عمیق مفهوم «قدسیت» در هنر اسلامی تأکید کرد و گفت: مکتب هنر رضوی جریانی انتزاعی نیست، بلکه امتداد اجتماعی یافته و در بطن زندگی مردم جاری است؛ امری که در تضاد با درک غربی از قدسیت قرار دارد.
وی بیان کرد: آن چیزی که از قدسیت حرف می‌زنیم، مرزی است که بین عالم محسوس و معنا قرار دارد و در هنر اسلامی، این دو تفکیک ناپذیرند. هنر در سنت اسلامی و به ویژه در حرم مطهر، یک تجربه زیستی و وجودی است؛ به همین دلیل است که مکتب هنر رضوی امتداد اجتماعی پیدا می‌کند و صرفا انتزاعی نیست. مدیر کلان پروژه مکتب هنر رضوی با اشاره به اینکه بیش از ۱۴۸ هنر در آن شناسایی شده است، به مفاهیم کلیدی نظری هنر اسلامی پرداخت و افزود: در حرم مطهر شما نمی‌توانید هنری را تفکیک کنید؛ همه در حکم یک ارکستر بزرگ عمل می‌کنند که یک معنا را منتقل می‌سازند.
این پژوهشگر در ادامه، چالش برانگیزترین بخش هنر رضوی را که هویت ساز است، در چندلایه اصلی ترسیم کرد: معماری و فضا که کالبد معماری حرم مطهررضوی، پیچیده‌ترین فضا‌های ارتباط انسانی را ایجاد می‌کند. رنگ در هنر رضوی، به ویژه در خوش نویسی تجسد کلام الهی و «امامت» است. هنر رضوی از دل مکانی بیرون می‌آید که امام (ع) در مرکز توجه است. این هنر مملو از مناسک و آیین هاست و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن پیوند هنر با این مناسک درباره آن صحبت کرد.
استادی با بیان اینکه «نقش هر رنگی که می‌بینید، نشانه‌ای از معناست»، ابراز امیدواری کرد که با حمایت‌های صورت گرفته، مقاومت‌های احتمالی برخی جریان‌های دانشگاهی نسبت به اطلاق اصطلاحاتی نظیر «مکتب هنر رضوی» مرتفع شود تا این جریان به شکل مؤثرتری در جامعه اثرگذار باشد.
وی در پایان خبر داد که نتایج و مقالات کنگره بین المللی مکتب هنر رضوی که تا پایان سال برگزار خواهد شد، به زودی در قالب یک کتاب منتشر خواهد شد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
