۵ مرجع برای عاشوراپژوهان

مداحی از آن دست هنرهایی است که نام آن با ماه‌های محرم و صفر و ایام عزاداری‌های سالار شهیدان(ع) و یاران جاویدانش گره خورده است؛ اما در سال‌های اخیر تحریف ناخواسته تاریخ عاشورا، سلیقه‌ای عمل کردن و اطلاعات کم از فلسفه قیام عاشورا، از چالش‌های مهم برخی مداحان بوده است.
کتاب‌هایی با عنوان «مَقتَل» را که در لغت به معنای محل قتل یا همان قتلگاه است، می‌توان مهم‌ترین مرجع برای مداحان و عاشوراپژوهان به حساب آورد. نوعی تاریخ‌نگاری که در آن، قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرح شرح داده می‌شود. در واقع «مقتل»، به گزارش‌های مکتوبی گفته می‌شود که حاصل نوعی تاریخ‌نویسی بر اساس تک‌نگاری است.
مقتل‌نگاری میان شیعیان بیشتر برای بیان شرح شهادت امامان معصوم(ع) و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است، اما به دلیل رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت امام حسین(ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است.
اولین مقتل‌های نوشته‌شده به دست شیعیان، بیشتر درباره شهادت امام علی(ع) هستند. به گزارش ایبنا برخی منابع، از 14مقتل با عنوان مشترک «مقتل امیرالمؤمنین» از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی‌یزدی و ابن ابی‌دنیا نام برده‌اند.
محققان، «اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعی» را نخستین مقتل‌نویس حادثه عاشورا می‌دانند. «مقتل‌الحسین(ع)» نوشته ابی‌مخنف هم از مقتل‌های قدیمی و معتبر در این زمینه است.
اوج مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است‌. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند و برخی دیگر از میان رفته‌اند.
3قرن هشتم، نهم و دهم قمری را دوره افول مقتل‌نویسی دانسته‌اند. آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. مسئله‌ای که این روزها به آفت برخی مراسم‌های عزاداری سالار شهیدان تبدیل شده و به وجاهت این مراسم آسیب رسانده است. به همین دلیل در این مطلب شرح مختصری از 5مقتل معتبر را که بین قرن‌های دوم تا چهارم هجری نوشته شده‌اند، با هدف آشنایی عزاداران و مداحان حسینی خواهیم داشت.

مَقتَل‌ الحُسَین
«مَقتَل‌ الحُسَین» نخستین مَقتل درباره واقعه عاشورا و شهادت امام‌حسین(ع)، نوشته ابو مِخنف است. این کتاب 2نسل پس از واقعه عاشورا نگاشته شده و به علت شهرت گردآورنده آن، به «مقتل‌ ابی‌مِخنف»، شهرت یافته است. مقتل ابی‌مخنف تا حدود قرن چهارم، موجود بوده، اما بعدها مانند دیگر آثار ابومخنف، از میان رفته است.
کتابی که تا مدتی پیش با نام «مقتل ابومخنف» شهرت داشت، دچار تغییراتی شده بود. به همین دلیل محمدهادی یوسفی‌غروی در کتاب «وقعه الطف لأبی‌مخنف» تلاش کرده است با گردآوری و تدوین نقل‌قول‌های موجود در کتاب «تاریخ طبری»، مقتل واقعی ابی‌مخنف را بازسازی کند. جواد سلیمانی این کتاب را با عنوان «نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا»، به فارسی ترجمه کرده است.

الطبقات الکبیر
کتاب «الطبقات الکبیر» یا آن‌گونه که اکنون نام می‌برند، «الطبقات الکبری»، اثر محمدبن‌سعدبن‌منیع‌زُهْری، مشهور به «ابن سعد» است. او که مورد اعتماد رجال‌شناسانی مانند ابوحاتم رازی و شمس‌الدین ذهبی است، کتاب خود را با شرح حال پیامبر اسلام(ص) آغاز کرده، سپس شرح حال صحابه ایشان و تابعین را نگاشته و در پایان کتابش به شرح حال برخی از زنان مشهور صدر اسلام پرداخته است.
«ابن سعد» برخلاف شیوه خود در این کتاب، شرح حال امام حسین(ع) را در 2بخش و به تفصیل آورده است. او در بخش نخست، نسب و تولد و ویژگی‌ها و فضایل و مناقب را گزارش کرده و در بخش دوم به مقتل‌نویسی و گزارش قیام امام حسین(ع) پرداخته است.

أنساب الاشراف
«أنساب الاشراف» اثر احمدبن‌یحیی‌بن‌جابر‌بلاذری است. وی در کتاب حجیم خود به نسب و شرح حال خاندان بزرگ و برجسته عرب قرشی پرداخته است. او بخشی از کتاب خود را به نسب و شرح حال خاندان ابوطالب و فرزندانش و امیرمؤمنان(ع) و فرزندانش از جمله زندگانی امام حسین(ع) و مقتل ایشان اختصاص داده است.
بخش مربوط به خاندان ابوطالب از این اثر، با تحقیق محقق برجسته، محمدباقر محمودی، در سال۱۳۹۷قمری در بیروت چاپ شده و در سال‌های اخیر در مجموعه‌ای سیزده‌جلدی با نام «جمل من انساب الاشراف»، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ شده است. آنچه مربوط به زندگی امام‌ حسین(ع) و حادثه عاشوراست، از صفحه ۱۴۲ تا ۲۲۸ در جلد دوم چاپ شده است.

الأخبار الطوال
«الأخبار الطوال» اثر ابوحنیفه دینوری با تحقیق عبدالمنعم عامر و تصحیح جمال‌الدین شیال، از مهم‌ترین کتب و مصادر تاریخی است. این کتاب حاوی یک دوره تاریخ فشرده از حضرت آدم(ع) تا مرگ معتصم، هشتمین خلیفه عباسی، است.
همه منابع از این کتاب با عنوان «الأخبار الطوال» یاد کرده‌اند، جز حاجی خلیفه که این کتاب را «تاریخ أبی‌حنیفه» نامیده است. در میان آثار متنوع ابوحنیفه، این تنها اثری است که در ارتباط با تاریخ بحث کرده است و در همین اثر توانایی و تسلط او بر تاریخ مشهود است.
می‌توان کتاب را به 2بخش به شرح ذیل تقسیم نمود؛ بخش نخست درباره حضرت آدم(ع) و پیامبران پس از وی مانند حضرت ادریس، هود، صالح، نوح، ابراهیم، اسماعیل، داوود و سلیمان(ع) تا ظهور حضرت عیسی(ع) و نیز تاریخ پادشاهان ایران، یمن، روم و برخی حوادث دیگر است. از جهتی می‌توان گفت آخر این بخش، ویژه شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران است.
بخش دوم که مهم‌ترین و گسترده‎ترین فصل کتاب است، ویژه تاریخ اسلام است. این بخش با تاریخ جنگ‌های عرب و عجم آغاز می‌شود و دربرگیرنده فتوحات اسلامی در عهد خلیفه دوم و خلفای پس از او و نیز شامل نبردهای جمل، صفین، نهروان و ماجرای صلح امام حسن(ع) با معاویه، نهضت خونین کربلا و... تا زمان مرگ معتصم عباسی است.

کتاب الفتوح
«کتاب الفتوح» در بعضی منابع، «فتوح الاسلام» و در برخی دیگر، «فتوح الشام» نامیده شده است. نسخه خطی کتاب الفتوح در 2جلد در کتابخانه استانبول نگهداری می‌شود.
جلد اول، از سقیفه بنی‌ساعده آغاز می‌شود و دربرگیرنده خلافت ابوبکر، خلافت عمر و رخدادهای دوران خلافت وی است. جلد دوم به ادامه خلافت عمر و خلافت عثمان و آغاز دوره خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) اختصاص یافته است. جلد سوم به خلافت امام علی(ع) و حوادث این دوره پرداخته است.
جلد چهارم، شامل ادامه خلافت امام علی(ع)، خلافت امام حسن(ع) و جریان صلح ایشان با معاویه تا آغاز قیام امام‌حسین(ع) است. جلد پنجم به قیام امام حسین(ع) و واقعه شهادت آن حضرت پرداخته و قسمتی از آن به عبدا...بن‌زبیر و خلافت مروان‌بن‌حکم اختصاص یافته است.
جلد ششم، وقایع ریز و درشت گوناگونی چون اخبار ازارقه، جریان مهلب، قیام توابین، قیام مختار ثقفی، اخبار محمد حنفیه و بخشی از خلافت عبدالملک‌بن‌مروان را دربردارد. جلد هفتم به خلافت 3تن از خلفای اموی اختصاص یافته است و نهایتا جلد هشتم کتاب از خلافت یزید‌بن‌عبدالملک آغاز می‌شود، سپس خلافت هشام‌بن‌عبدالملک، امارت ولید‌بن‌یزید‌بن‌عبدالملک، خروج عباسیان بر مروانیان، شکل‌گیری خلافت عباسیان، خلافت منصور، خلافت مهدی، خلافت‌هادی، خلافت‌ هارون‌الرشید، خلافت امین، خلافت مأمون و خلافت معتصم در آن بیان شده است. همچنین به‌ هارون، واثق، متوکل و منتصر اشاره‌هایی دارد و با به خلافت رسیدن مستعین پایان می‌پذیرد.