۳۰ هیئت در یک هیئت

حمیده صفائی
دبیر شهرآرا محله

این روزها شهر حال و هوای دیگری پیدا کرده و رنگ ماتم به خود گرفته است، دیوارهای سیاه‌پوش و پرچم‌های مشکی بر سر هر کوچه و خیابان خبر از رسیدن محرم می‌دهد. هیئت‌ها و تکایای عزاداری در گوشه و کنار شهر برپا شده‌ و در رثای ‌سالار شهیدان(ع) به سوگ نشسته‌اند و مراسم سینه‌زنی، پخت نذری، خیمه‌سوزان و... را برگزار می‌کنند. در بین هیئت‌های عزاداری منطقه8 هیئت سینه‌زنی سنتی «خورشید هشتم» متفاوت از دیگر هیئت‌هاست و به همین دلیل توجه ما را به خود جلب کرد. این هیئت مشتمل بر حدود 30هیئت است. سرپرستان هیئت مذهبی سنتی دست به دست هم داده‌اند تا با تشکیل این هیئت تاریخچه عزاداری سنتی مشهد را زنده نگه دارند. آن‌ها دغدغه دارند تا سینه‌زنی سنتی مشهد و انسجام و اتحاد بین همه هیئت‌های مذهبی حفظ شود و زنده بماند. در جمع 5نفری از سرپرستان هیئت مذهبی که عضو این هیئت هستند حاضر شدیم و با آن‌ها به گفت‌وگو نشستیم.

مداحی باید حزن‌انگیز باشد
*محمد نمایی 62ساله، سرپرست هیئت جان‌نثاران حسینی واقع در آخوند41 است که از هفت‌سالگی همراه پدرش در مراسم‌های مذهبی شرکت کرده است.
نمایی درباره تشکیل این هیئت می‌گوید: همه ما به پیروی از پدرانمان در هیئت‌های مذهبی شرکت می‌کنیم، دغدغه فراموشی آداب و سنن عزاداری‌های سنتی سبب شد تا این هیئت را تشکیل دهیم. ما هم مانند دیگران تغییرات را می‌پذیریم، اما هیئت‌های جدیدی را که از سنت فاصله گرفته و در مجلس ائمه(ع) با نام مداحی آواز می‌خوانند نمی‌پسندیم. ما با نوع عزاداری‌های جدید موافق نیستیم. هیئت‌های سنتی علاوه‌بر نوع عزاداری آداب خاصی مانند احترام به سالمندان، پیش‌کسوتان، سادات و... را دارند که اکنون در برخی مکان‌ها اثری از آن مشاهده نمی‌شود.
وی ادامه می‌دهد: آنچه در هیئت‌های جدید مرسوم است آن‌چیزی نیست که در شأن اهل بیت(ع) باشد و گاهی رفتارهایی می‌بینیم که مسیر اهل بیت(ع) نیست. در مراسم عزاداری مقتل روضه‌خوانی باید حزن‌انگیز باشد، اما در حال حاضر تفاوت آنچه در مراسم عزاداری می‌خوانند با آنچه در ولادت‌ها خوانده می‌شود در دست‌زدن و سینه‌زدن است هر دو را با یک صوت و محتوا می‌خوانند. به‌طور مثال در هیئت ما یکی از دم‌هایی که می‌خوانیم این است، «عصر عاشورا شده، صحنه گل‌کاری شده، خون عاشورائیان، هر طرف جاری شده...» تا آخر که به اسیری اهل بیت(ع) می‌رسد واقعه را بیان می‌کنیم. حال اینکه فقط بگوییم «حسین جانم، حسین جانم، حسین جان» چه معنایی دارد با تکرار آن چه مطلبی را می‌خواهیم به مخاطب اطلاع دهیم. شعرهای قدیم همه هدف‌دار هستند و از شاعران بزرگ شهر گرفته شده‌اند.
نمایی یادآور می‌شود: هیئتی فراموش نمی‌شود، بیشتر هیئتی‌های مشهد همه وارثان پدرانشان هستند. علاوه‌برآن هیچ وقت کار هیئت به‌دلیل مادیات لنگ نمانده است چون اصل بر همان رفاقت هیئت‌هاست و همه به یکدیگر کمک می‌کنند.

حرمت را حفظ کنیم
*حسین نجفی50ساله، سرپرست هیئت متوسلین به حضرت رضا(ع) واقع در خیابان امام خمینی93 هم از کودکی با هیئت مذهبی آشنا شده و خدمتگزار اهل بیت(ع) است.
نجفی یادآور می‌شود: این را بگوییم برخی از هیئت‌های جدید ساختاری مشابه هیئت‌های سنتی دارند، ما نمی‌خواهیم بگوییم هیئت‌های قدیمی خوب است و هیئت‌های جدید نه، بحث ما این است که در برخی مراسم‌های عزاداری حرمت را حفظ نکرده و مداحی‌هایی می‌خوانند که هیچ یک از ما در مراسم عزیزانمان نمی‌خوانیم و آن رفتارها را انجام نمی‌دهیم. بستر هیئت باید طوری باشد آن‌هایی را که به سمت انحراف می‌روند به سمت درست بیاورند.
وی درباره رفاقت هیئت‌های سنتی می‌گوید: هیئت‌ها آن‌قدر با یکدیگر همدل هستند که وقتی در کنار هم جمعی حرکت می‌کنند نگاه نمی‌کنند پرچم کدام هیئت دستشان است، هدف برایشان مهم است و عشق ائمه(ع).
سرپرست هیئت متوسلین به حضرت رضا(ع) ادامه می‌دهد: وقتی هیئتی باشید و با ائمه، آن‌ها هم همیشه هوایت را دارند. فردی که خالصانه و آگاهانه به عشق ائمه به مراسم می‌رود نمی‌تواند به راحتی به دنبال گناه و هوای نفسش باشد. برخی اتفاقات با دل انسان بازی می‌کند و به‌خوبی تأثیر این مسیر را در زندگی نشان می‌دهد. افرادی داریم که بی‌وضو به هیئت نمی‌آیند سینه نمی‌زنند و بی‌وضو در جلسه‌ای که نام امام حسین(ع) را می‌برند نمی‌آیند. ما هم به هیئتی‌ها می‌گوییم بی‌وضو نیایند.

عزاداری فقط گریه نیست
هادی مسلم دوست 52ساله، سرپرست هیئت متحده شاهزاده علی اصغر(ع) واقع در خیابان بهار هم از همان کودکی همراه پدرش به هیئت ‌می‌رفته و مداحی را از پنجم ابتدایی آغاز کرده است.
مسلم‌دوست درباره تشکیل هیئت سینه‌زنی سنتی «خورشید هشتم» می‌گوید: ما دغدغه این را داریم همان‌طور که در این سال‌ها دشمن توانست به آهستگی برخی فرهنگ‌های ما را تغییر دهد در حوزه مراسم مذهبی هم ورود پیدا کرده و آن را به بیراهه ببرد. برای همین هیئت مذهبی سنتی گرد هم آمدند تا با تشکیل این هیئت اتحاد بیشتری داشته باشند و بتوانند بهتر فعالیت کنند. یکی از تفاوت‌هایی که در هیئت‌ها مشاهده می‌کنید این است که تمام دم‌هایی که در هیئت‌های سنتی خوانده می‌شود هدف‌دار است و به‌صورت مقتل‌خوانی، اما این روزها در برخی مداحی‌ها شما چیزی از مقتل نمی‌شنوید، بیشتر اشعاری می‌خوانند که اطرافیان گریه و شیون کنند، معنای آن برایشان مهم نیست.
این عضو شورای هیئت مذهبی ادامه می‌دهد: ما با تشکیل این هیئت قصد داریم از هیئت‌های جدید دعوت کنیم تا در کنار یکدیگر فعالیت کنیم. گاهی می‌بینید برخی هیئت‌های مذهبی برای جذب عزاداران بیشتر به رقابت می‌پردازند و از هر مداحی استفاده می‌کنند، فقط صوت آن مداح برایشان مهم است نه محتوای شعری که می‌خواند، اما شما هیچ وقت این رقابت را در هیئت‌های سنتی نمی‌بینید. این هیئت‌ها براساس رفاقت فعالیت می‌کنند. به طور مثال گاهی برای برخی مراسم 100هیئت در سایه پرچم امام حسین(ع) جمع می‌شوند و دوشادوش یکدیگر کار می‌کنند تا یک مجلس اهل بیت(ع) برپا شود. اولین روضه‌خوانی عزای سید شهدا در شام توسط حضرت زینب(س) برپا شد. ایشان گفتند ما می‌خواهیم 3روز برای برادرم عزاداری کنیم و با چادرهایشان همانجا را سیاه‌پوش کردند. هر حرکت قیام سید الشهدا پیامی برای ما داشت. پیام در رابطه با استقامت، شجاعت و ازخودگذشتگی، ما باید به آن درک برسیم. هدف از عزاداری این نیست که فقط گریه کنیم، هدف اصلی آشنایی ما با راه امام حسین(ع) و سیره اهل بیت(ع) است. شاید این عزاداری‌هایی که امروزه باب شده از آن طرف طراحی و حمایت می‌شود.
مسلم‌دوست با اشاره به کارهای هیئت‌های مذهبی می‌گوید: هیئت‌های مذهبی منحصر به عزاداری نیستند. در کنار هر هیئت خیریه‌ای هم داریم که به خانواده‌های بی‌بضاعت کمک می‌کنند، جهیزیه عروس و داماد را می‌دهند، خرج کمک تحصیل دانش‌آموزان نیازمند را فراهم می‌کنند. در سیل امسال هیئت مذهبی مشهد کمک میلیاردی به سیل‌زدگان داشت.

از اشعار آیینی استفاده کنید
عبدالهادی طارمی پنجاه‌و چهارساله، سرپرست هیئت مکتب آل طاها واقع در خیابان بهار جنب مسجدالرضا(ع) هم پدربزرگ و پدرش اهل هیئت بودند و او از همان کودکی با هیئت‌های مذهبی آشنا شد و این روزها یکی از پژوهشگران در حوزه عزاداری و انواع مداحی‌هاست و تاکنون تعدادی کتاب به چاپ رسانده است.
طارمی درباره تغییرات ایجاد شده در هیئت مذهبی این چنین توضیح می‌دهد و می‌گوید: برخی جوانان دوست دارند مدرن و به روز باشند، برای همین به دنبال این هستند که همه چیز را نو کنند، به‌طور مثال خانه قدیمی را خراب می‌کنند و خانه جدید با معماری متفاوت می‌سازند، فرش قدیمی، یخچال، ماشین و... را عوض می‌کنند، اما برخی چیزها را نباید عوض کرد آن‌ها ریشه در فرهنگ و اعتقادات ما دارند. همان اتفاقی که گریبانگیر هیئت مذهبی شده و امروزه می‌بینیم برخی مداحان جوان ما لس‌آنجلسی می‌خوانند که لذت ببریم، اما همه ما از شنیدن این سبک مداحی لذت نمی‌بریم و آن را دوست نداریم.
وی ادامه می‌دهد: وقتی می‌خواهیم با فرزندمان صحبت کنیم می‌گوییم « عزیزم آب می‌خوای، بریم بیرون، خوش گذشت و...»، اما وقتی می‌خواهیم با شخصیت رسمی صحبت کنیم واژه‌ها و نوع حرف زدنمان تغییر می‌کند و سعی می‌کنیم مؤدب‌تر باشیم، فکر نمی‌کنید در دستگاه اهل بیت(ع) هم باید مؤدب باشید و الفاظ سخیف را به‌کار نبرید. مداح می‌خواند «اسمش ربابه، چشماش رنگ شرابه، حالش خیلی خرابه و...» این‌ها چیست که می‌‌خوانند؟! چه معنا و مفهومی دارد؟! یادم هست مداحی، در مجلسی می‌خواند «من اسب حسینم پتیکو پتیکو...» همه هم سینه می‌زنند و گریه می‌کنند، واقعا یعنی چه؟ به نظرتان نباید به مفاهیم و مطالبی که گفته می‌شود دقت کنیم. وقتی سفارش می‌کنند شور با شعور همراه باشد یعنی باید در همه ابعاد دقت کنیم. هر یک از ما که به عنوان فردی در این دستگاه کار می‌کنیم در برابر هر قطره خونی که در این مکتب ریخته شده، مسئول هستیم.
وی ادامه می‌دهد: ما هم به نوگرایی احترام می‌گذاریم، اما نباید به بهانه نوگرایی به بیراهه برویم. یکی از دهه‌های محرم جوانی برایمان نوحه می‌خواند، روزهای آخر بود که آمد و گفت «شعری بر وزن ملا ممدجان آماده کرده‌ام که امشب بخوانم»، شعر را همانجا برایم خواند، من فقط نگاهش کردم بعد گفتم عزیزم یک نفر در افغانستان این شعر را خوانده حالا می‌خواهید برای امام حسین(ع) با همان سبک بخوانید و در شب‌های عزاداری این شعر را برای مردم یادآوری کنید. ما شعرهای سنتی داریم چرا از آن‌ها استفاده نکنیم. باز هم تأکید می‌کنم نوگرایی خوب است، اما باید مراقب باشیم بی‌حساب کتاب نباشد.

مفهوم آداب عزاداری
طارمی با اشاره به اینکه هر چیزی تاریخچه ای دارد، توضیح می‌دهد: برخی جوانان امروزی این پرسش را مطرح می‌کنند چرا عزاداری؟ سبقه عزاداری به سال‌ها قبل برمی‌گردد و مختص به امروز و دیروز نیست. به‌طور مثال هیئت محله ما حدود سال‌های 1280 یا 85 تشکیل شده است. شاید سال‌ها قبل هیئت‌ها به‌این صورت نبوده باشند، اما در گذشته‌های خیلی دور این مراسم در تکیه‌ها برگزار می‌شده است. اگر مطالعه داشته باشید می‌بینید این مباحث پایه و اساس دارد. آیا تاکنون فکر کرده‌اید هیئت به چه معناست؟ هیئت یعنی علم شناخت اجرام سماوی در آسمان، نوعی ستاره‌شناسی. فرد هیئتی شخصی است که افول و فرود ستارگان برایش مهم باشد و با دقت به آن‌ها نگاه می‌کند که طلوع و غروبشان چه موقع است. ما مسلمانان چون نماز می‌خوانیم به غروب و طلوع خورشید، زمان عصر و شام دقت می‌کنیم. هیئتی‌ها به تولدها و شهادت‌ها و دیگر مراسم‌ها دقت دارند و برای هر یک از مناسبت‌ها جشن یا عزاداری برگزار می‌کنند. وی درباره برگزاری مراسم‌های عزاداری و سینه‌زنی می‌گوید: در گذشته برای زنده‌نگه داشتن یاد و خاطر عاشورا افرادی جمع می‌شدند و مراسم شبیه‌خوانی کربلا را اجرا می‌کردند. عده‌ای هم که در اطراف می‌ایستادند و وقایع را می‌دیدند. یک عده پیرمرد و پیرزن هم در بین جمعیت بودند و یا حسین می‌گفتند، کم‌کم این یا حسین گفتن ها به مراسم عزاداری امروزی تبدیل شد. دلیل سینه زنی واقعه عصر عاشورا نباید فراموش شود. شیطان در روز عاشورا زورش زیاد شد و به ظاهر، سپاه خدا را شکست داد و همه را کشتند، سر امام حسین(ع) را بریدند. این یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخی بشر است. در این واقعه تلخ با اسب‌های تازه نعل شده بر روی سینه حضرت کوبیدند، بعد از 3روز که می‌خواستند پیکر حضرت را خاک کنند، دیدند روی سینه‌اش ردهایی شبیه هلال هلال است که علامت کوبیده‌شدن سم‌ها بر روی بدن حضرت است، ما می‌خواهیم با سینه‌زدن آن واقعه را زنده نگه داریم و ردهایی که بر سینه حضرت ایجاد شده را از یاد نبریم البته هدف اصلی فراموش‌نکردن ظلم ظالم به پسر پیغمبر خداست. درباره زنجیر زدن نیز باید بگویم؛ 45سال بعد از واقعه عاشورا، امام سجاد(ع) به شهادت رسید، زمانی که ایشان را غسل می‌دادند اطرافیان دیدند رد زنجیرهایی بر بدن امام(ع) است، همه می‌پرسیدند این اثر چیست؟! فرزندش امام باقر(ع) فرمودند «این‌ها رد زنجیرهای واقعه کربلاست همان زمانی‌که امام را از کربلا به کوفه و از کوفه به شام بردند.» عزاداران سعی می‌کنند با زنجیر زدن با آن ایام همدردی کنند.
طارمی تأکید می‌کند: ما نباید به کافران نگاه کنیم که برای آداب و رسوم ما چه می‌گویند و با تهاجم فرهنگی‌ای که ایجاد شده آنچه داریم از دست بدهیم، ما باید به خودمان نگاه کنیم و گرنه برخی آداب و رسوم آن‌ها صد برابر بدتر از ماست که به چشم نمی‌آید و توجه آن‌ها به شیعیان اهل بیت(ع) است.

از هیئت‌ها چیزی نمی‌دانیم
طارمی با ابراز تأسف از اینکه مردم فقط هیئت‌ها را به دهه‌های محرم و صفر می‌شناسند، می‌گوید: شاید کمتر فردی بداند که هیئت مذهبی ما حدود 30هزار شهید داده است. شهید یوسفی یکی از میان‌داران هیئت اولین شهید از مجامع هیئتی در سال42 بوده ‌است. چه کسی او را می‌شناسد؟! همین هیئت خودمان 15شهید دارد. هیئت امام حسن مجتبی(ع) پشت باغ نادری 32شهید دارد. چرا این‌ها را از هیئت‌ها نمی‌بینید.
یکی از مزیت‌های هیئت‌های مذهبی در این است که همه در کنار هم هستند و فرقی با هم ندارند دکتر، مهندس، معمار، معلم، شغل آزاد و... همه وجه مشترکشان دوستی امام حسین(ع) است.

متن مقتل از کجاست
گاهی در عزاداری‌ها می‌شنویم مداح مقتل را طوری می‌خواند که انگار جز به جز آن صحنه را حضور داشته است. طارمی در این باره می‌گوید: توصیه می‌کنم کتاب حماسه حسینی استاد مطهری را حتما بخوانید تا جواب این سؤالتان را بگیرید.
وی ادامه می‌دهد: ما 3نوع مقتل داریم که توسط اشخاص متفاوتی نوشته شده است. یک گروه از افرادی که مقتل نوشته‌اند مأموران حکومتی بوده‌اند که وقایع را آن‌طور که دستگاه حکومتی از آن‌ها خواسته نوشته‌اند. برای همین مأموران دولتی هر اتفاقی که افتاد یادداشت کردند. یک گروه داخل هیئت سیدالشهدا بودند. مانند بی‌بی سکینه خاتون که وقایع کربلا را به گوش مداحان و نوحه‌سرایان می‌رساند. ایشان اشتباهات مداحان را می‌گرفتند و اصلاح می‌کردند تا شبهه‌ای ایجاد نشود. اما گروه سوم آن دسته افرادی بودند که فقط آمده بودند در حاشیه جنگ و ببینند چه اتفاقی خواهد افتاد. آیا یزید یک ساعته کار آن‌ها را تمام می‌کند یا نه. این افراد هم از نگاه خودشان مقتل‌ها را نوشته‌اند. دلیل تفاوت‌ در برخی مقتل‌خوانی‌ها همین است که منابع متفاوتی برای آن وجود دارد و آدم‌ها از نگاه خودشان این مطالب را نوشته‌اند. وی تذکر می‌دهد: اگر مطالعه کنید متوجه خواهید شد اسلام با تصویرسازی‌هایی که این روزها می‌کنند مخالف است، اینکه بخواهیم به چهره یک نفر توجه بیش از حد کنیم و تمرکزمان بر رنگ چشم و قدش باشد اهمیت ندارد. چه فرقی می‌کند چشم سبز باشد یا آبی؟ ما باید در اعمال آن فرد تفکر کنیم. زیبا خواندن و جذب جوانان شاید محبوبیت بیاورد اما فایده چندانی ندارد. البته هیئت‌های سنتی تبلیغ نمی‌کنند چون مستمع خودشان را دارند.

همه یکدست می‌شوند
سید بهروز رضوی، پنجاه‌ساله سرپرست هیئت متوسلین حضرت رقیه(س) واقع در امام رضای57، هم از همان کودکی با هیئت‌های مذهبی آشنا شده است.
او هم مانند دیگر دوستانش با نوگرایی مشکلی ندارد و آن را تحسین می‌کند به ویژه اینکه بتوانند جوانان را جذب کنند، اما تأکیدش بر این است وقتی دشمن به دنبال تغییر فرهنگ ماست و از جایی که فکرش را نمی‌کنیم نفوذ پیدا می‌کند نباید اجازه دهیم بازیچه دست آن‌ها شویم و با اتحاد بین یکدیگر و هم‌فکری در مقابلشان بایستیم و از آنچه پدرانمان برایمان به ارث گذاشته‌اند محافظت کنیم.
رضوی با اشاره به گذشته هیئت‌ها می‌گوید: هیئت‌های قدیمی مشهد اغلب از 3منطقه بالاخیابان، پایین‌خیابان و نوغان هستند. هیئت و عزاداری برای امام حسین(ع) مقوله‌ای جداست و این عزاداری‌ها حال و هوای خودش را دارد. همه ما به عشق امام حسین(ع) در اینجا جمع می‌شویم و معتقدیم که این‌کار ما بی‌نتیجه نیست. عشق به امام حسین(ع) آنقدر در قلب ما نفوذ کرده است افرادی را می‌بینید که سالی به 12ماه مرتکب هر گناهی می‌شوند، اما با آمدن محرم و صفر همه چیز را کنار می‌گذارند و در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند. هرچند فقط 10روز این‌چنین باشند. وی ادامه می‌دهد: نظر شخصی من این است دستگاه امام حسین(ع) جایی است که افراد گنهکار هم می‌آیند در آنجا می‌نشینند و برای دلشان عزاداری می‌کنند. همه اقشار می‌آیند بدون توجه به جایگاه اجتماعی‌شان و در بین جمع هضم می‌شوند و همه یکدست هستند چه پولدار باشد چه فقیر فرقی نمی‌کند. تنها جایی است که امید به توبه و بخشش در آنجاست. افراد زیادی داریم که به حرمت محرم و صفر توبه می‌کنند و گناه را کنار می‌گذارند و به دنبال عزای حسین(ع) می‌روند. به این شخص گنهکار هم امید است که روزی همین دستگاه سید الشهدا و فکر کردن به هدف امام حسین(ع) در زندگی‌اش تأثیرگذار خواهد بود. افرادی داریم که یک شبه متحول شده‌اند. فردی که عشق به امام حسین(ع) دارد امید شفاعت او هست. حال چرا فکر می‌کنید دشمن برای این دستگاه برنامه‌ریزی نمی‌کند و اگر ما در کنار هم نباشیم آب به آسیاب آن‌ها ریخته و جوانانمان را تقدیم خواسته‌شان می‌کنیم.سرپرست هیئت متوسلین حضرت رقیه(س) می‌گوید: ما این هیئت را برپا کردیم تا بتوانیم دیگران را هم به این سمت دعوت کنیم و از تجربیات یکدیگر برای رفتن در مسیر درست استفاده کنیم. امیدوارم که بتوانیم در این مسیر گام درست را برداشته و موفق باشیم.