ادبیات داستانی دفاع مقدس تحت تأثیر خاطره‌نگاری است

گروه ادبیات و اندیشه| 8 سال جنگ تحمیلی به‌رغم تمام جوانانی که از ما گرفت و خسارت‌ها و اندو‌ه‌هایی که بر جای گذاشت، زمینه را برای خلق ادبیاتی فراهم کرد که راوی همان اندوه و رشادت‌های آن انسان‌های آزاده باشد. از اولین داستان‌ها و رمان‌هایی که درباره جنگ ایران و عراق نوشته و منتشر شد، تا سیل کتاب‌های خاطره و مستندنگاری با محوریت جنگ تحمیلی و دفاع مقدس در سال‌های اخیر که برخی از آن‌ها با حمایت‌هایی که شد، به چاپ‌های متعدد رسیده است، نشان می‌دهد که این موضوع در طول چند‌دهه فراموش که نشده است هیچ، جا دارد به اشکال مختلف به آن پرداخته شود. به مناسبت فرا رسیدن هفته دفاع مقدس با 3 تن از نویسندگان ادبیاتی که به جنگ و دفاع مقدس می‌پردازد، درمورد حال و روز این حوزه در مشهد و نقاط ضعف و قوت آن گفت‌وگو کرده‌ایم. سید علیرضا مهرداد سیر ادبیات داستانی جنگ را رو به رشد می‌داند و می‌گوید بازار کتاب‌های مربوط به جنگ تحمیلی با توجه به شرایط فعلی از دیگر حوزه‌ها بازار بهتری است. با وجود این، علی براتی گجوان معتقد است کمتر نویسنده‌ مشهدی‌ای سراغ داستان‌نویسی جنگ تحمیلی می‌رود و کارهایی که می‌بینیم بیشتر در حوزه زندگی‌نامه و خاطره‌ و مستندنگاری است. در عین حال هر 2 این نویسندگان از نبود متولی برای این حوزه گله‌مندند. نسرین پرک نیز معتقد است کتاب‌خوان‌ها با جست‌وجو در اینترنت و دیدن فهرست پرفروش‌ها کتاب انتخاب می‌کنند و اجرای طرح‌ها و تبلیغ‌هایی که برای کتاب‌های حوزه دفاع مقدس انجام می‌شود در فروش و خوانده شدن آن‌ها تأثیر خوبی داشته است. آنچه در ادامه می‌آید، گزارشی از سخنان این 3 تن است.

نویسندگان دفاع مقدس در مشکلات زندگی گم شده‌اند
علی براتی گجوان در پاسخ به این پرسش که نویسندگان مشهدی در حوزه داستان یا خاطرات جنگ چگونه کار کرده‌اند، می‌گوید: نمی‌دانم در داستان چه کسانی را داریم که در این زمینه فعال‌اند اما فکر نمی‌کنم غیر از بنده کس دیگری از حضرات هنوز تمایل داشته باشد در حیطه داستان‌نویسی دفاع مقدس و جنگ قلم بزند. در حوزه خاطره‌نگاری‌ها و دیگرنوشت‌ها دوستان زیادی فعالیت کرده‌اند و می‌کنند و از این نظر فکر می‌کنم در سطح کشور اول هستیم هرچند در خودنوشت‌ها فقیریم. یعنی ما رزمندگانی که خودشان هنرمند باشند و در این حیطه قلم بزنند، کم داریم. البته قرار هم نبوده است هر رزمنده‌ای که در جبهه‌های جنگ حضور داشته است خودش هنرمند باشد. در دیگرنوشت‌ها کارهای فراوانی انجام شده و در حال انجام شدن است. یکی از مسائلی که ما را در این حوزه فعال کرده است، حضور گسترده مردم شهرمان در دوران دفاع مقدس بوده است. مشهدی‌ها و خراسانی‌ها در 2 عملیات مشهور و بزرگ دفاع مقدس یعنی کربلای 4 و 5 خیلی فعال بودند. به خاطر همین هم هست که بالطبع در حوزه خاطره غنی‌تر هستیم.
نویسنده مجموعه داستان «پسر من قاتل است» معتقد است به‌رغم پررنگ بودن خاطره‌نگاری، در زمینه ادبیات خلاقه جنگ یعنی داستان کوتاه و رمان ضعیف عمل کرده‌ایم. او با طرح این پرسش‌ها که واقعا الان در عرصه داستانی دفاع مقدس در مشهد چند‌نفر را داریم که کار می‌کنند و چند کتاب چاپ شده است، یکی از دلایل این کم‌کاری را کوتاهی کردن سازمان‌ها و نهادها برمی‌شمرد: ما در این عرصه فعال نبوده‌ایم و نیستیم، چون هر چیزی احتیاج به شرایطی دارد که باید برایش فراهم شود. حوزه هنری می‌توانست جایگاه خیلی مناسبی در عرصه داستان دفاع مقدس داشته باشد اما متأسفانه سال‌هاست که خنثی عمل می‌کند. بخش‌های دیگر مثل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و نشر ستاره‌ها هم در عرصه داستان فعالیتی ندارند. آن‌ها رسالت خودشان را کار در حوزه تاریخ شفاهی می‌بینند و همچنان از حوزه ادبیات داستانی غافل مانده‌اند. آیا ما فقط باید به سمت زندگی‌نامه‌ها و خاطره‌نویسی برویم؟ در سطحی کلان‌تر، حوزه هنری کشور در اوایل کار آثاری در ادبیات داستانی منتشر کرد، اما بعد آن‌ها هم پایشان را کنار کشیدند. الان چه کسی متولی این قضیه است؟ هیچ‌کس. وقتی متولی و پشتیبانی نباشد فکر نمی‌کنم بشود کار خاصی انجام داد.
این داستان‌نویس در ادامه با انتقاد از خود نویسندگان ادبیات داستانی جنگ، یکی از دلایل احتمالی رویگردانی ناشران و مسئولان از این ادبیات را کارهای بسیار سطحی‌ای می‌داند که در دوره‌ای منتشر شد: این آثار آن‌قدر ضعف داشت که آقایان از وارد شدن به این عرصه منصرف شدند. اوضاع به‌گونه‌ای بود که حتی کسانی خاطره‌نگاری را جای رمان قالب کردند.
نشریات یکی از جاهایی است که می‌تواند صفحاتی را به حوزه جنگ تحمیلی اختصاص دهد، از مستندنگاری و مصاحبه و خاطره‌نگاری تا چاپ داستان‌های مرتبط با این حوزه. براتی گجوان با اشاره به این ظرفیت، یادآور می‌شود: زمانی رونق ادبیات دفاع مقدس خراسان در نشریات ما به اندازه‌ای بود که صفحات مرتبط با آن را در تهران بازچاپ می‌کردند. در دهه 70 که من مسئول صفحه جنگ نشریات «خراسان» و «توس» و «قدس» بودم، نویسنده‌ها آن‌قدر داستان می‌آوردند که چند هفته طول می‌کشید که کارشان چاپ شود و این باعث دلخوری دوستان می‌شد. اما اکنون صفحاتی که به نام جنگ تحمیلی در روزنامه‌ها در می‌آید چه چیزی دارد؟ مبتنی بر چه عرصه‌ای از حوزه ادبیات است؟ هیچ.
او در پایان خاطرنشان می‌کند: قصه پرغصه داستان جنگ آن هم در مشهد، قصه پردردی است. متأسفانه نبود حمایت و آمدن مسئولانی که تخصصی در ادبیات ندارند و افرادی که احساس می‌کنند نویسنده باید آثارش را از فیلتر ذهنی آن‌ها بگذراند والا در حیطه جنگ و دفاع مقدس نیست، کار را به آنجا رسانده است که الان می‌بینید ما هیچ مجموعه داستان یا رمان جنگی از مشهد نداریم. الان کدام نهاد و سازمان است که بتواند شرایطی را فراهم کند که بچه‌هایی که دلسوز این ژانر ادبی جذاب جهانی هستند، جمع بشوند و پشتیبانی بشوند؟ بچه‌های این عرصه در مسائل مالی و مشکلات زندگی گم شده‌اند.

فروش آثار دفاع مقدس بیش از دیگر حوزه‌های کتاب است
سید علیرضا مهرداد که در حوزه نگارش زندگی‌نامه شهیدان و رزمندگان فعالیت می‌کند، داستان دفاع مقدس را تا اندازه‌ای تحت‌تأثیر مستندنگاری‌ها و زندگی‌نامه‌ها و خاطره‌های بازآفرینی شده می‌داند. او می‌گوید: داستان به معنای فنی آن کم تولید می‌شود و رمان‌هایی که زاییده تخیل نویسنده باشد مقداری تحت‌الشعاع حوزه یادشده قرار گرفته است. الان با ادبیات سفارشی یا ادبیات داستانی خاطره‌محور یا مستند، گاهی داستان تنزل پیدا می‌کند و به کارهای بازآفرینی‌شده یا داستان‌های واقعی‌ای می‌رسد که مقداری رنگ و لعاب داستانی‌اش کمتر یا ضعیف‌تر باشد.
هر از گاهی یکی از آثار حوزه دفاع مقدس به‌ویژه کتاب‌های خاطره‌نگاری پرفروش می‌شود و برخی از این آثار را هم مشهدی‌ها می‌نویسند. اما قطعا برای بهبود وضعیت این حوزه باید نقاط ضعف آن بررسی شود. نویسنده کتاب‌هایی چون «شمسه» و «آخرین پرواز» در‌این‌باره می‌گوید: ما یک متصدی یا متمرکز در حوزه دفاع مقدس نداریم که اتاق فکر و برنامه‌ریزی داشته باشد. شاید بشود گفت عمده‌ترین اشکال هم این است که مرکز فراسازمانی و موردتأیید و باور همه نویسندگان در حوزه دفاع مقدس نداریم که پاتوق و محل رجوع نویسندگان باشد و آنجا به سوژه و اولویت‌ها پرداخته شود. حالا مسائل مالی و بودجه و کاغذ هم چیزهای شایان توجهی است.
بااین‌همه مهرداد بر آن است که ادبیات دفاع مقدس افتان و خیزان به پیش می‌رود و ابراز امیدواری می‌کند در آستانه چهل‌سالگی خود که سن عقل و تکامل است شاهکارها و کارهای شاخص خود را نشان بدهد و در آن درخشش اتفاق بیفتد: در کل دنیا سرآمد موضوعات ادبیات داستانی، جنگ‌هایشان است. مثلا اریش ماریا رمارک، تالستوی، همینگوی و بسیاری از نویسندگان بهترین کارهایشان را در مورد جنگ نوشته‌اند. یعنی جنگ پتانسیل بسیار زیادی دارد برای خلق رمان‌های ارزشمند و شاخص و شاهکار. قطعا این اتفاق در حوزه دفاع مقدس هم خواهد افتاد.
او در مورد وضع نشر کتاب‌های این حوزه در مشهد هم می‌گوید: اخیرا نشر ستاره‌ها و نشر بوی شهر بهشت و انتشاراتی‌های دیگر کارهایی کرده‌اند. امسال نشر ستاره‌ها از مشهد در نمایشگاه کتاب تهران حضور فعالی داشت و برخی کتاب‌هایش پرفروش شد. انتشارات بوی شهر بهشت هم در دوره قبل کتاب‌های بسیاری درباره مدافعان حرم چاپ کرد که تاریخ شفاهی و خاطره بودند. به‌نشر هم به همین ترتیب آثاری داشته است. در مجموع به نظرم وضع ادبیات دفاع مقدس از حوزه‌های دیگر بهتر است. بازار کتاب اوضاعش خراب است و در این شرایط وضع کتاب‌های دفاع مقدس بهتر است. فکر می‌کنم گستره مخاطبان حوزه دفاع مقدس رشد داشته است و طیف‌های مختلفی از مخاطبان را در برمی‌گیرد.

تبلیغ در فروش کتاب‌های دفاع مقدس خیلی مؤثر است
نسرین پرک معتقد است نویسندگان مشهدی در حوزه ادبیات دفاع مقدس بیشتر شده‌اند، هر چند ممکن است کتاب‌هایشان در کشور مطرح نشود. نویسنده آثار ادبیات دفاع مقدس از قبیل «نوسان انتظار» و «رؤیای بیداری» تبلیغ برای کتاب‌های این حوزه را در فروش و دیده شدن آن‌ها بسیار مؤثر می‌داند و می‌گوید: به نظرم در شرایطی که بازار کتاب در کل رونق خوبی ندارد، وضعیت درمورد کتاب‌های دفاع مقدس پذیرفتنی‌تر است. مخاطبان امروز با جست‌وجو در اینترنت و دیدن فهرست پرفروش‌ها، کتابشان را انتخاب می‌کنند. در این بازار بعضی کتاب‌ها مثل «دختر شینا» توانسته‌اند با مخاطب ارتباط برقرار و راهشان را باز کنند؛ بنابراین اهمیت بالای تبلیغ و معرفی کتاب‌ها انکارنشدنی است. همچنین برگزاری طرح‌های کتاب‌خوانی در معرفی و فروش کتاب تأثیرگذار است. در یکی از این طرح‌ها که در مدارس برگزار شد از کتاب خود من به نام «رؤیای بیداری» خیلی استقبال شده بود.
پرک درباره خصوصیاتی که کتاب‌های دفاع مقدس باید داشته باشد تا در جذب مخاطب موفق باشد هم معتقد است: به بازار کتاب که نگاه کنید می‌بینید تعدادی موفق بوده‌اند و خیلی از کتاب‌ها در همان چاپ اول متوقف مانده‌اند. ما باید سلیقه مخاطب را در نظر بگیریم و نویسنده‌ها باید به‌روز باشند و بدانند چطور می‌شود با نسل جدید ارتباط برقرار کنند. به نظرم شخصیت‌هایی را که درباره‌شان می‌نویسند، نباید خیلی مقدس جلوه بدهند. آن‌ها هم انسان‌های عادی بودند و اینکه در موردشان غلو شود سبب می‌شود چنین اثری را مخاطب چندان نپذیرد. باید آن چیزی که نویسنده‌ها می‌نویسند منطقی باشد و توجیه داشته باشد.