کلات، گنج گردشگری

محبوبه عظیم زاده| تصور غالب مردم درباره پارک‌های ملی، تفریح و تفرج همراه با چند ساعت اتراق کردن در طبیعتی چشم نواز است. مفهومی که گرچه غلط نیست، کامل هم نمی‌تواند باشد. نکته مهمی که در رابطه با ماهیت پارک‌های ملی وجود دارد بحث تحت حفاظت بودن آن هاست، یعنی منطقه مورد نظر از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است که باعث می‌شود ارزش دو چندانی پیدا کند و در نتیجه حفظ و صیانت از آن با وسواس‌هایی همراه می‌شود. همین چند روز گذشته بود که قاضی زاده هاشمی، نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی در دیدار با مدیر کل محیط زیست خراسان رضوی، از ظرفیت‌های اکولوژیک منطقه کلات برای تبدیل شدن به پارک ملی سخن گفت. صحبتی که این منطقه و جذابیت‌های آن را دوباره سر زبان‌ها آورد و ما را نیز به صرافت انداخت که به سراغ کارشناسان و فعالان این حوزه برویم و کلات و ویژگی‌های آن را به صورت جزئی‌تر بررسی کنیم. برای تنظیم این مطلب از نظرات دکتر محمدحسین پاپلی یزدی، استاد جغرافیا، رویا شادابی، فعال حوزه ژئوتوریسم و گردشگری و کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی بهره بردیم.

پارک ملی باید چه ویژگی‌ای داشته باشد؟
۱- یک محدوده طبیعی مثل جنگل، مرتع، بیشه‌های طبیعی، اراضی جنگلی، دشت، کوهستان، دریاچه و رودخانه باشد.
۲- نسبتا وسیع  و به لحاظ زمین شناسی، بوم شناسی، جغرافیای زیستی و چشم انداز طبیعی با ارزش باشد.

فواید ایجاد پارک‌های ملی:
افزایش جذب گردشگر
بهره برداری تفریحی
انجام فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و گردشگری
دور شدن از زندگی شهری
کاهش آلودگی هوا
کاهش آلودگی صوتی
تعدیل درجه حرارت
جذب گرد و غبار

هدف از شکل گیری پارک‌های ملی:
حفظ زیست بوم حاکم بر منطقه
حفظ پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری منطقه

عوامل آسیب زا:
قطع درختان
چرای بیش از حد دام‌ها
تأمین معیشت از جنگل
تغییر کاربری زمین و استفاده شخصی و مسکونی
شکار

نگاهی به نمونه‌های خارجی و داخلی
هم در ایران و هم در خارج، مناطق زیادی وجود دارند که با توجه به موهبت‌های طبیعی خود، به پارک ملی ارتقا یافته اند. معمولا در پارک‌های ملی سعی می‌شود با خلق یک فضای جذاب بیش از پیش به ارزش این محیط‌های حفاظت شده اضافه شود، شرایط و فعالیت‌هایی که می‌تواند یک طیف گسترده داشته باشد و فواید زیادی را برای شهروندان و گردشگران به وجود بیاورد. بازدید افراد عادی و گروه‌های تخصصی با هدف انجام فعالیت‌های پژوهشی یکی از ظرفیت‌های این پارک هاست که می‌تواند در زیرمجموعه‌های کوچک تری با عنوان باغ گیاه شناسی اتفاق بیفتد. حیات وحش منحصر به منطقه و امکان ارتباط برقرار کردن با حیوانات نیز می‌تواند یکی دیگر از برنامه‌هایی باشد که برای این پارک‌ها در نظر گرفته می‌شود. البته از این نکته نباید غافل شد که چنین ایده‌هایی در صورتی مقبول و اثربخش خواهد بود که با دانش و آگاهی همراه باشد و قبل از هر چیزی باید قدم‌های مرتبط با فرهنگ سازی آن صورت بگیرد. حتی اگر قرار به حضور گردشگر و تور‌های گردشگری است، باید با حضور کارشناسان و راهنمایان اتفاق بیفتد. اتفاقی که در خارج از ایران خیلی ملموس‌تر از داخل رخ می‌دهد.

احتمال تعطیلی پارک «کومودو»
پارک ملی چیتوان در کشور نپال یکی از نمونه‌هایی است که اکنون در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. جدای از زیبایی‌های طبیعی موجود در این منطقه و امکان پیاده روی در فضای آن، فیل سواری یکی از خاطره سازترین و شادترین لحظات را برای بومی‌ها و گردشگران فراهم می‌کند.
البته اوضاع همیشه خوب پیش نمی‌رود. خیلی اوقات به دلیل مدیریت ناصحیح، با تبدیل یک محیط طبیعی به پارک گردشگری، نه تنها صیانت خوبی از سرمایه‌های ملی صورت نمی‌گیرد، که نتایج مخربی نیز به بار می‌آورد. پارک ملی کومودو (مارمولک‌های غول پیکر و خاص شبیه به دایناسورها) در کشور بوتان، چنین وضعیتی را تجربه کرده است. گرچه وجود این پارک ملی باعث افزایش درآمد برای مناطق فقیرنشین این کشور شده است، اما به دلیل آسیب‌های زیادی که حضور پر تعداد گردشگران به محیط زیست وارد کرده و همچنین انباشت فراوان زباله ها، مسئولان این پارک تصمیم گرفتند که با هدف حفظ توازن طبیعت آن را در سال ۲۰۲۰ برای مدتی تعطیل کنند.

کلات و جاذبه‌های طبیعی
۱- پوشش گیاهی منحصر به فرد (درخت اُرس که بسیار دیررشد است. این منطقه درواقع یکی از مکان‌های مهم به لحاظ ذخیره ژنتیکی این گونه گیاهی است.) علاوه بر این، گیاهان دارویی مختلفی نیز در این محدوده یافت می‌شود.
۲- زیبایی‌های طبیعی و زمین شناسی و همچنین وجود رودخانه و آبشار‌های متعدد
۳- تنوع قومیتی (اقوام کرد، ترک، ترکمن، عرب، لر و ... در این محدوده زندگی می‌کنند.)
۴-حیات وحش (آهو، گونه‌های مار و جوندگان، انواع موش ها، سمور، راسو و خارپشت‌های بزرگ یا به قول مشهدی‌ها تشی از جمله گونه‌های حیوانی متفاوت موجود در این منطقه است.)
مسیرلاین نو، کلات نادری به طرف کوه‌های هزارمسجد = دامنه شمالی کوه‌های هزار مسجد می‌تواند یک مسیر گردشگری خوب در پارک ملی کلات باشد.

کلات از منظر زمین شناسی
ژئوتوریسم شاخه‌ای از صنعت گردشگری است که باعث جلوگیری از آسیب‌های محیطی می‌شود و با رونق آن علاوه بر دستیابی به شناخت پدیده‌های زمین شناسی، بررسی علل وقوع پدیده ها، لذت بردن از جاذبه‌های طبیعت بی جان، ارائه راهکار‌هایی برای محافظت از این آثار با ارزش، باعث رونق در جامعه محلی و ایجاد اشتغال در منطقه نیز می‌شود. کلات نادری علاوه بر غنای بالای فرهنگی و هنری دارای جاذبه‌های زیبا و بی بدیل زمین شناسی نیز هست. کلات در لغت به معنای آبادی برفراز کوه است، آن هم کوه‌های زیبا و باشکوه هزار مسجد که طی زمان‌های مختلف پناهگاه خوبی برای ساکنان خود بوده اند. از جمله پدیده‌های زیبای ژئومورفولوژی کلات می‌توان به رودخانه‌های پر آب ارچنگان، ایده لیک و دره قره سو و چشمه‌های فراوان آب گرم و سرد در منطقه و آبشار‌های قره سو و آبشار آب گرم همیشه جوشان و آبشار اورتکند از یک سو، و روستا‌های سرسبز و زیبای لایین و کبودگنبد و پساکوه و زاوین از سوی دیگر اشاره کرد. پدیده منحصر به فرد دیگر «رخنمون» زیبای «سازند کلات» است. توالی سنگ‌های آهک و شیل سازند کلات که در نقاطی به دلیل فرسایش و برگشت لایه‌ها شکلی شبیه به پشت اژد‌ها یا پشت دایناسوری به نمایش گذاشته است. این پدیده‌های زیبای زمین شناسی که در اثر عوامل مختلف ایجاد شده اند و هر یک قابلیت ثبت به عنوان ژئوسایت را دارند به علاوه پدیده‌های تاریخی و فرهنگی منطقه کلات، خیلی از متخصصین زمین شناسی و کارشناسان صنعت توریسم را بر آن داشته تا مطالعات اولیه‌ای را برای پیشنهاد و در نهایت ثبت کلات به عنوان یک ژئوپارک بین المللی شروع کنند. این امر نه تنها باعث شناخت پدیده‌های زمین شناسی منطقه و حفاظت از این آثار ملی می‌شود بلکه سبب ایجاد اشتغال برای مردم بومی و رونق در منطقه و کاهش مهاجرت به کلان شهر‌ها نیز می‌شود.

۳۰ - تعداد پارک‌های ملی ایران
۱ - تعداد پارک‌های ملی خراسان رضوی

گنجینه بزرگی به نام پارک ملی گلستان
اولین و مشهورترین پارک ملی ایران، پارک ملی گلستان است. وسعت بسیار زیاد (بیش از ۹۱ هکتار) و تنوع بالای گونه‌های گیاهی و جانوری آن و همچنین، مناظر و طبیعت زیبای آن از ویژگی‌های خاص این منطقه است که متأسفانه این روز‌ها اوضاع چندان مطلوبی ندارد. حجم بالای زباله رها شده از سوی مسافران، دخل و تصرف‌های محیطی و شکار از جمله عواملی است که این پارک ملی محبوب را با سرعت زیادی رو به نابودی می‌برد. همین عوامل هم موجب شده اخیرا بر تعداد یگان‌های حفاظت از پارک افزوده شود و راهکار‌های دیگری همچون تغییر جاده به بیرون جنگل، آموزش بیشتر گردشگران و... در دستور کار مدیران قرار گیرد.

تندوره؛ تنها پارک ملی خراسان رضوی
این پارک با حدود ۵۳ هزار و ۷۸۰ هکتار مساحت، به دلیل برخورداری از تنوع زیستی بسیار زیاد در سال ۱۳۴۷ به عنوان منطقه حفاظت شده و در سال ۱۳۵۳ نیز به عنوان پارک ملی گردشگری ثبت شد. اکنون تندوره تنها پارک ملی گردشگری خراسان رضوی است.

مناطق چهارگانه حفاظتی محیط زیست می‌تواند شامل مناطق حفاظت شده، پناهگاه‌های حیات وحش، آثار طبیعی و ملی و در بالاترین سطح پارک‌های ملی باشد.
هم اکنون در استان خراسان رضوی ۲۸ منطقه چهارگانه وجود دارد:
۳ پناهگاه حیات وحش
۳ اثر طبیعی ملی
۱ پارک ملی (تندوره)
۲۱ منطقه حفاظت شده

بد نیست بدانید که:
پارک‌های ملی بالاترین سطح در مناطق حفاظت شده محیط زیستی محسوب می‌شوند و در نتیجه، تمام شاخص‌های حفاظتی و قوانین باید در آن رعایت شود.
شکار، فعالیت‌های کشاورزی، چرای دام، معدن کاری و هر فعالیت دیگری که بتواند زیست بوم آنجا و حیات جانوران و گیاهانش را به خطر بیندازد، باید محدود و ممنوع شود.
اگر قرار به تبدیل یک منطقه به پارک ملی باشد شاخص‌های اکولوژیکی، شاخص سلامتی و زنده بودن زیستگاه، شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و عوامل متعدد دیگری باید مورد مطالعه قرار بگیرد.