«نشتیفان» مهد آسباد‌های ایران است

به گزارش شهرآرانیوز؛ جاده خواف به سمت تایباد چشم اندازی جز بیابان ندارد، اما مسیری است تاریخی و روزگاری محل آمدوشد امیر و وزیر بوده است. در این مسیر ابتدا به خرگرد، بعد به نشتیفان و دست آخر به سنگان می‌رسیم؛ شهر و روستا‌هایی که تا دلمان بخواهد موقعیت‌های تاریخی پیش پای آدم می‌گذارند تا خودمان را در میانشان گم کنیم.

«آسباد» چیست؟

میراث گذشتگان به ۲ شکل ملموس مانند آیین‌ها و هنر‌ها یا غیرملموس به دست ما رسیده است؛ میراث غیرملموس هم به ۲ دسته منقول مثل صنایع دستی و غیرمنقول مانند بنا‌ها تقسیم می‌شود. حفاظت و امکانات نگهداری و چالش‌های هرکدام متفاوت است، اما درباره میراث غیرمنقول دغدغه گزند باد و باران و اتفاقات و تغییرات طبیعی زیاد است، ولی شرق کشور به ویژه خراسان و سیستان وبلوچستان و بخشی از افغانستان زادگاه میراثی است که یکی از همین پدیده‌های طبیعی را به فرصتی بی مانند تبدیل کرده است.

«آسباد» پدیده‌ای تاریخی در این منطقه است که با توجه به کمبود آب، جایگزین خوبی برای آسیاب است و بومیان منطقه هنوز هم آس کردن غلاتشان را به دست باد می‌سپرند. بنای آسباد‌ها دو طبقه ساخته می‌شد و طبقه بالا فضایی بود که پره‌های آسباد بین دیوار قرار داشت و با پیچیدن باد در آن، پره‌ها می‌چرخید؛ درنتیجه، نیروی چرخش آن‌ها به واسطه تیری چوبی به طبقه پایین منتقل و به سنگ رویی آسیا متصل می‌شد و آن را می‌چرخاند، درحالی که فضای بین ۲ سنگ آسیا را غلاتی پر می‌کرد که رفته رفته در اثر سایش آرد می‌شد. پدیده آسباد نوعی نوآوری در صنعت کشاورزی بود، آن هم به قوت انرژی پاک باد.

همچنین فناوری مهم آس خانه، نصب و راه اندازی آس است؛ ۲ سنگ مسطح و گرد که روی هم قرار می‌گرفتند و غلات را خرد و نرم می‌کردند. در حفره‌ای که زیر سنگ‌ها وجود داشت نیز دستگاهی قدیمی و ابتدایی بود که می‌توانست به جای ترمز، سنگ‌ها را به هنگام لزوم از حرکت باز دارد. از جمله فضا‌های پیرامونی آسبادها، انبار غله و بارانداز است. در‌های این فضا‌ها در طبقه همکف باید مخالف جهت وزش باد ساخته می‌شد تا از نفوذ باد جلوگیری کند. همچنین آسباد‌ها معمولا برای مقاومت در برابر باد‌های شدید، در کنارهم و متصل به هم ساخته می‌شدند.

اهمیت آسباد‌های نشتیفان

از آنجا که آسباد‌های زیادی در شرق ایران داریم، موضوع حفاظت و نگهداری از آن‌ها هم بسیار پراهمیت است. در همین راستا سال ۱۳۸۱ مجموعه آسباد‌های نشتیفان ثبت ملی شد و در ادامه، سال ۱۳۹۶ پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران در نشتیفان آغازبه کار کرد تا مسیر شناسایی آسباد‌های ایران و مستندنگاری آن‌ها را هموار کند. در این بین نوع معماری آسباد‌های منطقه نیز با هم متفاوت است، ولی عمده مصالح به کاررفته در آن‌ها سنگ و چوب و خشت است. آسباد‌های نشتیفان نیز به لحاظ معماری با دیگر هم نوعانش تفاوت دارد. شهر نشتیفان ۳۶ آسباد دارد و شگفت اینکه هنوز هم چند آسیای آن فعال است. منبع اصلی انرژی آسباد‌های منطقه باد‌های ۱۲۰ روزه است که در دوره گرم سال از بهار تا پاییز ادامه دارد.

نشتیفان هم که مهد آسباد‌های ایران است، در مسیر این باد‌ها قرار دارد و پره‌های آسبادهایش نیز از نوع عمودمحور است. درباره تاریخ دقیق آسباد‌های نشتیفان محتمل‌ترین نظر قدمت دوره صفوی است. در گذشته، هر آسباد، آسیابان مخصوص خود را داشت، اما امروز فقط یک نفر به عنوان آسیابان فعال در این مجموعه بزرگ باقی مانده است و او «حاج علی محمد اعتباری» است که ۲ سال قبل به عنوان آخرین بازمانده دانش سنتی ساخت آسباد‌ها در خراسان رضوی در فهرست گنجینه‌های زنده بشری ثبت شده است.

تا ثبت جهانی آسباد‌های نشتیفان

در پایان باید یادآوری کرد که وظیفه حفاظت از سایت‌های ثبت جهانی یونسکو، جدا از اینکه به حیطه حاکمیت کشور مربوط است، برعهده همه کشور‌های عضو است. به امید اینکه آسباد، این میراث ارزشمند و برخاسته از سنت و فرهنگ و خلاقیت انسانی که در تعامل با محیط زیست به نوآوری و فناوری رسیده است، به زودی ثبت جهانی شود.