درباره ۴ گسل فعال مشهد و وضعیت آسیب‌پذیری شهر

فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ «این دیگر چه بود؟» بهت زده ای. لابد خودرو سنگینی از خیابان مجاور رد شده است. شاید هم به خاطر ساختمان چندطبقه‌ای است که نبش یک کوچه بالاتر درحال ساخت است. اصلا شاید اثرات کم خوابی است و خیالاتی شده ای. در چشم برهم زدنی، همه احتمال‌ها در ذهنت رنگ می‌بازد و خودت را خلع سلاح، ایستاده دربرابر واقعیت می‌بینی. «نکند خودش باشد...» نگاهت به سمت سقف اتاق خیز برمی دارد و روی لوستر خیره می‌ماند که آسوده خاطر دارد تاب می‌خورد. زلزله شده است.

مشهد آماده است؟

تلفن همراهت را برمی داری و در گروه، کوتاه می‌نویسی: «زلزله بود، مطمئنم.» نمی‌دانی لرزش آشکاری که حس کردی، زمین لرزه اصلی است یا پیش لرزه. با عزیزانت تماس می‌گیری و تلاش می‌کنی با آرامش هشدار بدهی که مراقب باشند. جا‌های امن را با هم مرور می‌کنید و «خداحافظ»، با مکثی بیشتر از همیشه. کسی چه می‌داند چه خواهد شد. تجربه می‌گوید زلزله، تعارف نمی‌فهمد. سایت مرکز لرزه نگاری کشور، طبق معمول هنگ کرده است. همه می‌خواهند بدانند چه شده، کانون زمین لرزه کجا بوده، در چندکیلومتری سطح زمین و اینکه در این شرایط کرونایی با فوت‌های همچنان سه رقمی، قرار است اندوه تازه‌ای به دل بنشیند یا نه. چقدر بزرگ، چقدر نزدیک؛ نوشته است ۵.۲ ریشتر، در عمق ۶ کیلومتری زمین و ۳۰ کیلومتری قوچان. تصاویر دیوار‌های ترک خورده خانه‌های روستایی خیلی زود در فضای مجازی منتشر می‌شود.

چقدر شبیه خانه‌های فرسوده در حاشیه شهر مشهد هستند. نوشته است گروه‌های ارزیاب اعزام شده اند، خسارت زلزله درحال برآورد است، جلسه مدیریت بحران درحال برگزاری است، ارتش برای کمک‌های احتمالی آمادگی دارد و.... همه اش خوب، خیلی خوب، اما اصل ماجرا که پیشگیری است چه؟ کلانشهر مشهد، در این قسمت از ماجرا، چندچند است؟

خطرپذیری زیاد زلزله در یک سوم مشهد

ذهن است دیگر، سیال. ناخودآگاه به سمت آمار‌هایی کشیده می‌شود که بوی تند هشدار را می‌دهد. همان آمار‌هایی که عادت کرده ایم در چهارم تا ششم دی هر سال، مصادف با ایام سالگرد زلزله بم بخوانیم و بعد هم پرونده شان را ببندیم تا سال بعد. خدا را شکر آن قدر حواسمان سر جایش هست که یادمان باشد صحبت‌های کمتر از سه سال پیش سرپرست وقت مدیریت سامان دهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد را که گفته بود طبق نقشه‌های تهیه شده، ۳۰ درصد از شهر مشهد به ویژه بافت‌های فرسوده حاشیه شهر دربرابر زلزله خطرپذیری زیاد دارند و درمجموع، ۵۰ درصد شهر مشهد باتوجه به وجود چهار گسل، دربرابر زلزله آسیب پذیر است.

چرا راه دور برویم؟ همین پارسال بود که رئیس گروه پدافند غیرعامل و پیشگیری از بحران شهرداری مشهد در حضور رسانه ها، با صراحت درباره وضعیت زیرساخت‌های مشهد گفت: وضعیت مشهد به لحاظ زیرساخت‌ها مناسب نیست. در روز حادثه نیز مدیریتی وجود نخواهد داشت و کاری از دست کسی برنمی آید.
وحید اکلملی که بلافاصله پس از زلزله صبح دوشنبه، نکات آموزشی مقابله با زلزله را در صفحه اینستاگرامش بارگذاری کرد، از سنگ تمام شهرداری برای تأمین ایمنی شهر دربرابر زلزله هم گفت؛ از پایگاه ها، سوله‌ها و سامانه جامع مدیریت بحران که دیگر شهر‌های کشور، آرزوی داشتن آن را دارند.

وضعیت گسل‌های مشهد

نزدیک به دو دهه، عضو کارگروه زلزله استان بوده است. هم رفتار مردم و مسئولان دربرابر زلزله را خوب می‌شناسد و هم از یافته‌های علمی دراین باره اطلاع دارد. دکتر سیدکیوان حسینی رئیس سابق مرکز تحقیقات زمین لرزه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد است. او با اظهار تأسف از کلیشه شدن تجربیاتمان درباره زلزله و آسیب هایش می‌گوید: این تجربه‌ها بیان می‌کند که خانه‌های روستایی ما با زلزله‌های بیشتر از ۵.۵ ریشتر خراب می‌شوند. ولی در محدوده‌های شهری، طبق صحبت هایم با مهندسان سازه، انتظار این است ساختمان‌هایی که اصولی و پس از سال ۸۰ ساخته شده اند، مقاومت لازم را دربرابر زلزله‌های ۵ تا ۶ ریشتری داشته باشند.

حسینی به شهرآرا درباره وضعیت گسل‌های مشهد نیز این طور می‌گوید: تا الان دو گسل فعال اصلی و مشخص، در مشهد شناسایی شده است. یکی در جنوب مشهد به نام گسل سنگ بست- شاندیز و دیگری در شمال شهر به نام گسل کشف رود. سایر گسل‌ها شاخه‌ای از گسل‌های اصلی اند.

از این کارشناس درباره گسل جنوب مشهد می‌پرسیم که گفته می‌شود مناطقی مانند کوهسنگی، رضاشهر، هنرستان و... روی آن قرار دارند. او دراین باره می‌گوید: با مطالعات انجام شده در چند سال اخیر، توانسته ایم این گسل را کمی بشناسیم، اما هنوز با اطمینان نمی‌توان گفت که یک گسل مستقل و جدید است یا شاخه‌ای از گسل بزرگ سنگ بست- شاندیز. نقشه اولیه گسل‌های مشهد از سوی سازمان زمین شناسی مشهد تهیه شده است و کار مرحله به مرحله پیش می‌رود.

به گفته رئیس سابق مرکز تحقیقات زمین لرزه شناسی دانشگاه فردوسی، شاخه‌هایی از گسل‌ها در داخل شهر مشهد شناسایی شده است که فعال و لرزه زا بودن آن هنوز معلوم نیست. حسینی ادامه می‌دهد: مثلا در مرکز دشت مشهد، احتمال می‌دهیم که گسل دیگری هم وجود داشته باشد. کاری که می‌توانستیم انجام دهیم، توصیه به متولیان برای انجام تحقیقات دقیق‌تر است.

تعیین حریم گسل‌ها

رئیس سابق مرکز لرزه نگاری دانشگاه فردوسی مشهد تأکید می‌کند: از شناسایی گسل‌ها مهم تر، تعیین حریم آن هاست. به ویژه برای گسل‌هایی که از داخل شهر عبور می‌کنند. باید از ساخت وساز‌های جدید در حریم آن‌ها جلوگیری کرد، هرچند ممکن است منجر به بروز برخی اختلافات شود؛ به ویژه باتوجه به قیمت زمین در جنوب مشهد.

او با بیان اینکه زلزله در سایر شهرستان‌های خراسان رضوی می‌تواند گسل‌های اطراف مشهد را هم فعال کند، می‌گوید: وقتی زلزله‌ای اتفاق می‌افتد، انرژی آزادشده اش می‌تواند روی گسل‌های اطراف هم اثر بگذارد. اینکه چقدر اثر دارد، نمی‌توان به راحتی درباره آن اظهارنظر کرد. نیاز به دستگاه‌های دقیق داریم و باید با چاشنی احتمال صحبت کنیم.

زلزله‌های بزرگ تاریخ مشهد

حسینی درباره زلزله‌های بزرگ مشهد که در تاریخ آمده است، می‌گوید: می‌دانیم که مشهد سال ۱۶۷۳ میلادی، زلزله‌ای بزرگ با کشته‌ها و خرابی‌های وسیع داشته، آن قدر که حتی گنبد و گلدسته‌های حرم حضرت رضا (ع) هم فروریخته است. این مطالعات به ما می‌گویند گسل‌ها در چه مناطقی فعال بوده اند. این تاریخ‌ها دور نیست و این طور هم نیست که بگوییم یک بار فعالیتی کرده اند و تمام شده است. مسئله اینجاست که به احتمال زیاد، ممکن است زلزله‌هایی در مناطقی داشته باشیم که در تاریخ مشابه نداشته است؛ مثل زلزله بم که وقتی رخ داد، همه تعجب کردند؛ چون این مناطق در تاریخ زلزله‌ها نبوده اند و کسی نمی‌دانسته آنجا گسل فعالی بوده است.

رئیس سابق مرکز لرزه نگاری دانشگاه فردوسی مشهد درباره دوره فعالیت گسل‌ها ادامه می‌دهد: بررسی‌ها براساس مبحث «تحلیل خطر زمین لرزه» می‌گوید ریسک وقوع زلزله بزرگ در مشهد مانند تهران بالاست و این اتفاق هر لحظه ممکن است رخ بدهد. به جز زلزله ۱۶۷۳ میلادی، چهار زمین لرزه بزرگ تاریخی دیگر هم در مشهد داشته ایم که بزرگی کمتر از ۷ ریشتر داشته اند. با قطعیت نمی‌توان گفت، اما انتظار نداریم که در محدوده مشهد، زمین لرزه‌ای به بزرگی ۷ ریشتر و بیشتر داشته باشیم.

عقب هستیم

وقتی از او می‌خواهیم دانش و تجربه اش را روی هم بگذارد و آمادگی مشهد را برای وقوع زلزله بیان کند، می‌گوید: واقعا نه. در برخی حوزه‌ها راه افتاده ایم و در برخی هنوز ضعیف هستیم. پژوهش‌های دقیقمان در ارتباط با زلزله، کم است؛ امکانات برای انجام آن‌ها هم. باید از نتایج پژوهش‌ها استفاده کنیم؛ نه اینکه در کتابخانه‌ها جا خوش کنند و آقایان، کار‌های اجرایی را براساس ایده‌های قدیمی پیش ببرند. آمادگی مردم خیلی مهم است. تعیین مناطق درمعرض خطر، مطالعات اجتماعی‌فرهنگی، افزایش تاب آوری جامعه، مقاوم سازی سازه ها، افزایش پناهگاه‌ها و... می‌بینید که کار‌های زیادی برای انجام داریم.

حسینی ادامه می‌دهد: خوشبختانه شهرداری مشهد، آموزش شهروندی را شروع کرده، اما آموزش‌ها باید مستمر باشد. مانور یک بار در سال اصلا فایده‌ای ندارد. باید این کار‌ها را آن قدر انجام بدهیم که در فرهنگ زندگی مردم بنشیند. هنوز خیلی عقبیم.