خراسان بزرگ پیوند‌دهنده فلسفه یونان و جهان اسلام است

ندا کیان| فلسفه در یونان با آرای افلاطون، سقراط و ارسطو شناخته می‌شود، به طوری‌که هرکس در هرجای دنیا بخواهد از مبحث فلسفه و اندیشه سخن به میان آورد، ناگزیر آرای این ۳ فیلسوف یونانی را در پس ذهن دارد. دکتر سید محمود نجاتی حسینی، پژوهشگر علم و دین انجمن انسان‌شناسی ایران، در نشستی با عنوان «تاریخ و سرآغاز‌های اندیشه در خراسان» که در حاشیه آخرین شب نمایشگاه کتاب مشهد برگزار شد، خراسان بزرگ را پیوند‌دهنده فلسفه یونان و جهان اسلام دانست و بر اهمیت شناخت و معرفی سرآغاز‌های اندیشه در این خطه تأکید کرد. آنچه در ادامه می‌آید، بخش‌هایی از سخنان این استاد دانشگاه است.

گشترش اندیشه‌های برخاسته از خراسان
نجاتی حسینی منظور از عنوان خراسان بزرگ را، خراسان فرهنگی دانست که از توس و نیشابور در ایران شروع می‌شده و تا بخارا، بلخ، مرو، سمرقند و هرات در آسیای میانه و ترکستان، فاراب و... ادامه داشته است. او در این مورد تأکید کرد: فلسفه در یونان یعنی آغاز فلسفه در کل جهان. خراسان بزرگ به نوعی پیوند دهنده فلسفه یونان و جهان اسلام است. امروزه با همه مرزبندی‌هایی که صورت گرفته، اندیشه‌ورزی خراسان بزرگ در تمام کشور‌هایی که بخش‌هایی از آن را شامل می‌شوند، وجود دارد، زیرا آرامگاه بسیاری از اندیشه‌ورزان خراسان، در این کشورهاست. به عنوان مثال ناصر خسرو یکی از سرآغاز‌های اندیشه در خراسان بزرگ است که مزار او در قبادیان افغانستان قرار دارد؛ بنابراین ما به دنبال شناخت اندیشه‌هایی هستیم که در این محدوده جغرافیایی بزرگ وجود داشته است.
او در مورد عنوان «سرآغاز» نیز گفت: سرآغاز یک اصطلاح مهم در تاریخ اندیشه است که برای اولین بار غربی‌ها آن را به کار بردند. اولین کسی که این واژه را استفاده کرد، هانس گئورگ گادامر آلمانی است. سرآغاز‌ها خاستگاه و نقطه‌های عزیمت فرهنگی هستند که نه تنها منجر به شکل‌گیری اندیشه‌ها می‌شوند، بلکه در اندیشه‌های بعدی نیز تأثیرگذار هستند و به آن‌ها جهت می‌دهند. سرآغاز‌ها به ما می‌گویند اندیشه‌ها چه فرم‌هایی به خود گرفته‌اند و محتوای آن‌ها چه بوده است.

پرسش‌های یک پژوهشگر
برای کسی که بخواهد روی سرآغاز‌های اندیشه (فارغ از هر جغرافیا) کار کند، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که تاریخ اندیشه به چه کار می‌آید؟ این پژهشگر در پاسخ به این سؤال گفت: سرآغاز اندیشه‌ها از این نظر اهمیت دارد که هم شکل‌گیری مبانی نخستین اندیشه‌ورزی را نشان می‌دهد و هم نشان می‌دهد نطفه تحولات و تغییراتی که امروز شاهدشان هستیم چگونه در آن دوران بسته شده است. کارایی شناخت سرآغاز‌های اندیشه در خراسان بزرگ، پرسش دیگری است که نجاتی در پاسخ به آن گفت: این شناخت، کمک می‌کند تا تحولات و وضعیت جهان اسلام و ایران را در طول تاریخ بفهمیم، همین‌طور باعث می‌شود موقعیت کنونی و تاریخی جهان اسلام را از حیث اندیشه‌ورزی از طریق کاویدن سرآغاز‌ها در خراسان بزرگ به دست آوریم.

فردوسی پایه‌گذار خردگرایی در خراسان
این پژوهشگر در بخش دیگری از سخنانش یادآور شد: پایه گذار خردگرایی در خراسان بزرگ و جهان اسلام، حکیم فردوسی توسی، از این دست است که شاهنامه او در کنار ایلیاد و ادیسه هومر جزو متون ثبت‌شده در میراث فرهنگی جهانی است. فردوسی، چون پی برد که نباید علم و دین را در برابر هم نهاد، بیت معروف «تو را دین و دانش رهاند درست/ در رستگاری ببایدت جست» را سرود.