از «فلکه» چه می‌دانیم؟

مشهدی‌ها در محاورات خود چنان به فراوانی از عنوان «فلکه» به صورت‌های «فلکه حضرت»، «فلکه آب»، «فلکه برق»، «فلکه ضد» و... نام می‌برند که می‌پندارند از آغاز خلقت آدم و پیدایش شهرنشینی در جهان چیزی به نام «فلکه» هم وجود داشته است! درحالی‌که در شهر‌های ایران ازجمله مشهد تا حدود ۹۰سال قبل (حدود ۱۳۱۰خورشیدی) نه در عمل این همه میدان وسیع مدور و ماشین‌رو بوده و نه در گفتار و ذهن و زبان مردم نام «فلکه» وجود داشته است! تا اینکه در شهر مبتکر مشهد این عنوان پیدا شد!
طبیعی است که شهر‌های ایران به سبب استحکامات دفاعی لازم ازجمله برج و بارو بر پیرامون خود، زیاد وسیع ساخته نمی‌شدند. البته که چیزی به نام ماشین هم در معابر شهر روان نبوده، بدین سبب احداث فضا‌هایی شبیه فلکه و میدان‌های کنونی ضرورت نداشته است. حتی خیابان یا معبر و گذرگاه عریض و مستقیم هم در شهر‌های ایران تقریبا وجود نداشت، جز در چند شهر ازجمله مشهد که یک خیابان حدود سه‌کیلومتری از غرب و بالادست حرم تا شرق و پایین‌دست آن به دستور شاه‌عباس صفوی (در حدود سال۱۰۰۰ قمری) کشیده شد که از میان صحن حرم حضرت رضا (ع) می‌گذشت و خود به ۲ بخش و نام «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» تقسیم می‌شد. پس از انقلاب مشروطه و پیدایش ماشین و ورود آن به ایران، اولین اتومبیل‌ها هم به وسیله یکی از والیان خراسان (به نام نیرالدوله) و بعد هم «نایب‌التولیه» مشهور آستان قدس در زمان رضاشاه پهلوی به نام «اسدی» خریداری شد و کشیدن معابری مثل خیابان در این شهر، به‌ویژه معبری که بالاخیابان و پایین‌خیابان را به هم وصل کند، ضرورت یافت. بدین سبب در سال۱۳۰۸ خورشیدی چنین معبری احداث شد و به نام «فلکه» مسمی گردید. نویسندگان کتاب «گزارش مکتب شاهپور» (با نام فرعی مشهد در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی) درباره ضرورت و نام نیمه شمالی این معبر مدور نوشته‌اند: «خیابان فلکه شمالی (حرم)، چون عمارات آستان قدس، از قبیلِ صحنِ کهنه و بست (ها) در وسط خیابان نادری و صفوی، سببِ اشکال عبور وسائط نقلیه امروزی شده بود و اهالی شهر احتیاج شدیدی به احداث چنین خط ارتباطی داشتند، خیابان فلکه شمالی در سال ۱۳۰۸ به عرض ۳۰ گز و طول ۵۸۰ گز ایجاد شد...»
ظاهرا معلوم نیست چه فردی یا نهادی نام فلکه را برای خیابان مدور پیرامون حرم حضرت رضا (ع) پیشنهاد داده و عملی کرده است، اما مسلم است که زنده‌یاد «مهندس طاها‌زاده بهزاد»، طراح اصلی ساختمان آرامگاه فردوسی و طراح و سازنده بیمارستان زیبا و سنتی «شاهرضا» (امام رضا (ع) کنونی) و بنا‌های سنتی پیرامون حرم و داخل فلکه آن باید نقش اساسی را در این نام‌گذاری ابداعی داشته باشد؛ چرا که وی مهندس طراح و سازنده اصلی بیشتر بنا‌های شاخص مشهد و ایران در آن زمان بوده است.
به هرحال توجیه نام‌گذاران فلکه این بوده که حرم حضرت رضا (ع) و دیگر ابنیه آن در مشهد شبیه به مرکز جهان و کره زمین است که همه فلک بر گرد آن می‌چرخد. به همین دلیل بود که خیابان مدوری که پیرامون حرم را دور می‌زده، با عنوان «فلکه» نام‌گذاری شده است. پس از آن و با کشیدن خیابان‌ها و احداث میدان‌های دیگر در مشهد، مردم به آن میدان‌های تازه‌تأسیس هم «فلکه» می‌گفتند؛ مثل «فلکه آب» و «فلکه برق» و... بعد از آن هم در بعضی شهر‌های دیگر ایران به مناسبت‌های دیگری نام «فلکه» پیدا شد (مثل فلکه‌های برداشت آب در «تهرانپارس» تهران و فلکه «گاز» شیراز و...)، اما هنوز این نام در همه شهر‌های ایران رواج و رسمیت نیافته و بیشتر خاص مشهد و مشهدی‌هاست؛ بی‌آنکه همشهریان به‌طور عمومی از پیشینه آن اطلاع داشته باشند!