سرمایه اجتماعی و پایداری شهری

در بند «دیپلماسی شهری» چشم‌انداز جهان‌شهر برکت و کرامت، یکی از موضوعاتی که دستیابی به آن در بازآرایی و بازطراحی شهری در کانون توجه قرار گرفته است، ترسیم جایگاه شهر به‌عنوان «مقوم سرمایه اجتماعی» است.

در عصر حاضر، نظام‌های مطالعات شهری و شهرنشینی صرفا معطوف به کالبد زیستی شهر نیست، بلکه علاوه‌بر پردازش کالبدی و بررسی کمیت‌های مادی آن، از نظر کیفیت‌های ارزشی و اخلاقی نیز محل توجه قرار می‌گیرد. شهر همچون ارگانیسمی است که از دو زاویه «کالبدی و زیستی» و «فرهنگی و اجتماعی» هر روز پیچیده‌تر می‌شود و به نقطه آرمانی خود یعنی تقویت ساختار‌های همبستگی اجتماعی و همچنین به انتظام و ساختار‌های فضای شهری نزدیک‌تر می‌شود.

بر همین اساس، سرمایه اجتماعی یکی از عوامل بسیار مهم و اثرگذار بر پایداری سکونتگاه‌ها در ابعاد کلان (جامعه)، میانه (بنگاه‌ها و مؤسسات) و خرد (خانوار‌ها و افراد) محسوب می‌شود که شهر‌ها نیز به‌عنوان یکی از سکونتگاه‌های بسیار مهم بشری از این قاعده مستثنا نیستند.

سرمایه اجتماعی از پیش‌شرط‌ها و پیش‌نیاز‌های اساسی توسعه شهری است که عناصر تشکیل‌دهنده‌ای همچون «اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، آگاهی اجتماعی و درجه معنویت» دارد. سرمایه اجتماعی از آن نظر اهمیت دارد که علاوه‌بر اثرگذاری بر مقولات توسعه و پیشرفت، «پایداری شهری» را نیز سبب می‌شود.

به بیان دیگر، پایداری شهری به‌دنبال تامین رفاه نسبی، مشارکت شهروندان و افزایش آگاهی اجتماعی برای همه اعضای جامعه محقق می‌شود که این‌ها همه از اثرات سرمایه اجتماعی است. پایداری، مستلزم رعایت عدالت اجتماعی و توجه متوازن به ابعاد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است، به‌گونه‌ای‌که نیروی انسانی را به مسیر توسعه، خوش‌بین و امیدوار کند. سرمایه اجتماعی چهار هدف مهم زیر را دنبال می‌کند:

۱. حفظ سرمایه اقتصادی: در این هدف واحد تحلیل «افراد در رقابت طبقاتی» هستند و سرمایه اجتماعی، منابعی تعریف می‌شود که امکان دسترسی به منافع گروهی را فراهم می‌کند.

۲. حفظ سرمایه انسانی: در این هدف واحد تحلیل «افراد در خانواده، شبکه‌ها و زمینه اجتماعی» هستند. سرمایه اجتماعی در این بند، جنبه‌هایی از ساخت اجتماعی است که حفظ و توسعه ارزش وجودی انسان را دنبال می‌کند.

۳. حفظ اقتصاد و دموکراسی موثر و کارا: واحد تحلیل این هدف، «مناطق کشور هستند» و سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، هنجار‌ها و شبکه‌های مشارکتی است که باعث تسهیل تعاون برای کسب منافع متقابل می‌شود.

۴. کارایی اقتصاد: واحد تحلیل این هدف، «افراد» هستند و سرمایه اجتماعی شامل آگاهی و توجه به امور سیاسی و اجتماعی، اعتماد و مشارکت می‌شود.
مدیریت‌شهری وظیفه دارد برای توسعه و پایداری شهر، سرمایه اجتماعی را در ابعاد مختلف توسعه بخشد. در یک نگاه متعالی، شهر، شهروندان و شهرداری، سرمایه اجتماعی یکدیگر محسوب می‌شوند، به‌طوری‌که شهرداری در خدمت شهروندان است و با مشارکت آن‌ها زمینه پیشرفت شهر را فراهم می‌کند.