سجاد راستگو | شهرآرانیوز؛ همه تمدنهای بزرگ در طول تاریخ از شهر یا روستایی شروع شدهاند و با گسترش قلمروشان به سرزمینهای بزرگتر تبدیل شدهاند. یکی از مهمترین رموز موفقیت تمدنهای بزرگ و ماندگاری آنها نحوه اداره قلمرو وسیعشان بوده است و مهمترین عنصر در اداره یک سرزمین تقسیمبندی و نظمبخشیدن به آن است.
ایران که یکی از کهنترین تمدنهای دنیاست، تاریخی غنی در زمینه تقسیمبندی جغرافیایی دارد و در هر دورهای به تناسب واقعیتهای زمانه تقسیمبندی جدیدی بر کشور حاکم بوده است. تمدن و قانونمندی در ایران به بیش از دوران هخامنشیان بازمیگردد، اما با گسترش قلمرویی که در زمان این حکومت شکل گرفت، شواهد فراوانی از تقسیمبندی اصولی سرزمینها به دست ما رسیده است. یکی از مهمترین این شواهد کتیبههایی است که از آن دوران بهجا مانده است.
داریوش سرزمین وسیعی را که بر آن حکومت میکرد، را به ۲۰ تا ۳۰ بخش تقسیم کرد. اداره هر بخش بر عهده یک شهربان بود که یونانیها به آن ساتراپ میگفتند. اما داریوش قدرت را فقط در دست شهربان قرار نمیداد و شخصی نظامی برای فرماندهی قوای محلی و دبیری برای انجام امور اداری و نیز گزارشدادن به شخص شاه به هر شهربانی مأمور میکرد. یکی از شهربانیهای مهم آتروپات بود که بعدها به شکل آذربایجان درآمده است. با سقوط هخامنشیان، سلوکلیان با اندکی تغییر همان سیستم اداری را ادامه دادند.
با بیرونکردن یونانیها توسط اشکانیان و تسلط آنها بر همه کشور، نظام اداری تغییر نکرد، جز اینکه بر قدرت شهربانان افزوده شد و اختیارات بیشتری به آنها داده شد. این نظام اداری که به ملوکالطوایفی معروف بود، بعدها در اروپا بهعنوان حکومت فئودالی مرسوم شد. در این زمان حتی هر منطقهای شاهی برای خود داشته که سکه به نام خود ضرب میکرده، اما درنهایت مطیع حکومت مرکزی اشکانیان بوده است.
با بهقدرترسیدن اردشیر بابکان، او همه شاهان محلی را برانداخت. در زمان جانشینان او هربخش در دست یک مرزبان بود. مرزبانانی که در کنار مرزهای غربی و شرقی قرار داشتند، از اهمیتی فوقالعاده و از میان شاهزادگان و بزرگان ۷ خاندان بزرگ کشور انتخاب میشدند. در زمان خسرو انوشیروان این تقسیمات تغییر کرد و کشور به ۴ بخش تقسیم شد و اداره هر قسمت به یک اسپهبد سپرده شد. با ورود اسلام به ایران نظام اداری تغییرات زیادی نکرد و فقط حاکمان هر منطقه که اکنون ولایت خوانده میشد، از طرف خلیفه فرستاده میشدند.
در زمان عباسیان با اینکه قیامهای زیادی شکل گرفت و سرزمینهای ایران تحت حکومتهای مختلف استقلال یافتند، اما همه آنها مجبور به گرفتن مجوز از طرف خلیفه عباسی بودند؛ چه این مجوز با سرسپردهشدن به خلیفه گرفته میشد مانند طاهریان، چه به زور شمشیر مانند آلبویه. با ورود قبایل ترک به عرصه سیاسی ایران، نظام اداری کمی تغییر کرد. سلجوقیان که یکی از بزرگترین قلمروها را پس از اسلام در ایران داشتند، حکومتهای محلی را طبق رسوم قبایلی به خویشاوندان خود میدادند. در دوره افول سلجوقیان اتابکان زیادی در هر گوشه از کشور قدرت را در دست گرفتند.
اتابکان فارس و کرمان از آن جمله بودند. پس از حمله مغول و هرجومرج بعد از ایلخانان در گوشه حکومتی ملوکالطوایفی ایجاد شده بود. با یکپارچهشدن ایران به دست شاه اسماعیل صفوی، ریشه اصلی تقسیمات امروزی پایهریزی شد. از آن زمان تا زمان تقسیمات رسمی در دهم دی سال ۱۳۱۶ فقط تغییراتی جزئی در اسامی و عناوین ایجاد شده است.
تاریخچهای که از تقسیمات کشوری گفته شد، بخش کوچکی از تاریخ این موضوع در ایران بوده است.
تقسیمبندی کشور و بخشکردن آن به قسمتهای کوچکتر همواره یکی از راههای اداره سرزمینهای بزرگ و حفظ قلمروهای وسیع بوده است. بیشک یکی از عوامل ماندگاری ایران در طول تاریخ ایجاد چنین نظامهای اداری قدرتمندی در زمانهای مختلف بوده است.