ژن خوب داشتیم!

الهام مهدیزاده - اولین باری است که یک ایرانی جایزه «ایگ نوبل» را از آن خود می‌کند، جایزه‌ای که به گفته او تمام اندیشمندان و نخبگان جهان سال‌ها برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند تا دست هایشان را دور این جایزه گره بزنند. آن طور که دکتر ایمان فرحبخش، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد قوچان، می‌گوید، در تعلل یا نبود یک شرکت قوی ایرانی برای تولید این دستگاه، چند کمپانی از کشور‌های انگلستان، روسیه و کانادا پای کار آمده اند تا خط تولید این دستگاه در کشور آنان آغاز به کار کند؛ دستگاهی که پس از کش و قوسی ۵/۲ ساله و طی کردن آزمون‌های بسیار، موفق به ثبت اختراع در آمریکا شد. دیده شدن این دستگاه در خارج از جغرافیای ایران به همین ثبت اختراع ختم نشد و دانشگاه هاروارد آمریکا که معتبرین دانشگاه جهان است این دستگاه را در فهرست ۱۰ دستگاه و اختراع نامزد برای دریافت جایزه شوخی با نوبل قرار داد؛ اقدامی که در نهایت این جایزه معتبر را برای او به ارمغان آورد. او مقطع کارشناسی اش را در دانشگاه فردوسی تمام کرد و برای کارشناسی ارشد راهی دانشگاه امیرکبیر شد و در نهایت دکترای خود را در رشته مهندسی مواد و متالوژی، گرایش نانوتکنولوژی، از دانشگاه علم وصنعت دریافت کرد. گفت وگوی ما با دکتر ایمان فرحبخش، مخترع دستگاه تعویض پوشک و شست وشوی کودک (دستگاهی که برای شست‌و‌شوی نوزاد و تعویض پوشک به والدین کمک می‌کند) پیش روی شماست.

آقای دکتر! شیروان کجا و دانشگاه هاروارد آمریکا کجا؟ ژن خوب داشتید که این گونه از آن سوی کره خاکی برای حضور شما و ارائه دستگاهتان روی خوش نشان دادند؟
پدرم کارمند بازنشسته است. مادرم هم خانه دار است. من و ۲ خواهر و ۲ برادرم همه یا عضو هیئت علمی هستیم یا دارای مدرک دکترا. ما ژن خوب داشتیم. اینکه همه ما در سایه همت پدر و مادرمان آن هم در شهر کوچکی مانند شیروان توانستیم به رده‌های عالی دانشگاهی برسیم و اکنون هر ۵ فرزند پدر من دکتر و عضو هیئت علمی هستند. تا الان ۶ اختراع دارم. اینکه اختراع دستگاهی را در آمریکا ثبت کرده و جایزه «ایگ نوبل» را برنده شده ام دلیلی برای انجام سریع کار‌های اداری من در داخل نیست. خود من هم علاقه‌ای ندارم از داشته هایم برای پیشبرد برخی از امورم استفاده کنم.

با این حرف‌ها که گفتید باید این گونه نتیجه بگیریم که اگر جایی برای دریافت تسهیلات یا انجام امور اداریِ اختراعات خود مراجعه کرده اید هم اعلام نکرده اید که من فلان محقق با این تعداد اختراع هستم.
نه. تا الان که این گونه نبوده است. شاید جالب باشد بدانید برای دریافت مجوز یک شرکت، ۶ ماه وقت مفید من که می‌توانست برای خلق و طراحی یک ایده مصرف شود صرف شد. ناچار بودم برای ثبت شرکت از این اداره به آن اداره بروم تا بتوانم مجوز بگیرم. دست آخر هم این مجوز به جز یک برگ کاغذ ساده و بدون کاربرد، هیچ فایده‌ای نداشت. واقعا باید به جایی برسیم که وقت برایمان طلا باشد و در این رابطه برای افرادی که می‌توانند از فکر خود خلق اثری داشته باشند یا کارآفرینی کنند، شرایط را تسهیل کنیم. واقعا مواردی از این دست که به آن‌ها اشاره کردم همه باعث می‌شود زمان مفید افراد از بین برود. همین حالا یک کارآفرین در کانادا برای دریافت مجوز و ثبت یک شرکت فقط یک هفته زمان نیاز دارد، اما این کار برای یک کارآفرین در ایران بسیار طولانی است. واقعا برای کشوری با این تعداد جوان فعال و نخبه، این روند اداری مناسب نیست و روند کار‌ها را سخت و بعضا غیرممکن می‌کند. البته گاهی هم اتفاقات خوبی می‌افتد؛ برای ثبت دستگاه من در فهرست اختراعات آمریکا، اقدامات خوبی از سوی صندوق حمایت از پژوهشگران و نوآوران کشور شد. با حمایت آنان، این دستگاه در آمریکا ثبت شد. اگر قرار بود خودم به تنهایی این کار را انجام بدهم باید حداقل ۴۰ میلیون تومان آن هم با هزینه‌های ارزی چند سال قبل می‌پرداختم. اما باز هم تأکید می‌کنم جوان نخبه یا پژوهشگر ایرانی نیازمند حمایت بیش از پیش مسئولان است. مسئولان اگر می‌خواهند نخبگان ایران که به کشورشان عشق می‌ورزند در کشور بمانند، باید مسیر‌های پژوهشی و کارآفرینی را تسهیل کنند. واقعا دردناک است که بگویم دوسوم همکلاسی‌های من در دانشگاه امیرکبیر در حال حاضر دیگر ایران نیستند.

دلیل رفتن آن‌ها همین مشکلات بود؟
بخشی از دلایل آن‌ها همین پیچیدگی امور و سختی‌هایی است که در مسیر یک پژوهش یا کارآفرینی وجود داشت. واقعا حیف است که ذهن خلاق و پژوهشگر جوانی که کشور برای او سرمایه گذاری می‌کند در زمان بهره برداری و استفاده از خلاقیتش در اختیار ما نباشد و تمام تلاش‌ها و هزینه‌های کشور برای به ثمر رسیدن این جوانان، در نهایت برای کشور‌های دیگر به ثمر برسد. این مسئله بیش از آنکه آسیب باشد یک درد است.

شما چطور؟ قصد رفتن از ایران را ندارید؟
نه، من به دلیل شرایط تحصیلی و ارائه مقالات علمی تا به حال به بیش از ۳۰ کشور دنیا سفر کرده ام. ۲ مرحله فرصت مطالعاتی را در کشور‌های ژاپن و ایتالیا پشت سر گذاشته ام و برای مدتی در این کشور‌ها تحصیل کرده ام. ۳۰ مقاله آی اس آی و علمی-پژوهشی دارم و برای ارائه در گنگره‌های جهانی شرکت کرده ام. تمام این موارد را به این دلیل گفتم که به سؤال شما با دلیل پاسخ بدهم. من به واسطه همین سوابقی که گفتم تجربه زندگی موقت برای تحصیل یا تحقیق را در خیلی از کشور‌ها داشته ام. با همین تجربه‌ای که دارم، به شما می‌گویم که هیچ کجای این دنیا برای یک ایرانی بهتر از خود ایران نیست مگر آنکه شرایط زندگی و اوضاع کشور آن چنان به هم ریخته شود که دیگر امکان یک زندگی ساده وجود نداشته باشد. در این باره هم امیدوارم هیچ گاه ایران و ایرانی به این مرز نرسند.

حتما برای زندگی پایتخت را ترجیح می‌دهید، چون زندگی و امکانات شهری‌ای که در پایتخت فراهم است شاید در شهر‌های دیگر نباشد.
من اصالتی شیروانی دارم و الان هم در زادگاهم زندگی می‌کنم. در دوران لیسانس، چون در دانشگاه فردوسی مشهد قبول شدم تجربه زندگی در مشهد را داشتم. دوره فوق لیسانس و دکترا را در تهران و دانشگاه‌های امیرکبیر و علم و صنعت پشت سر گذاشتم؛ بنابراین با شرایط زندگی در مشهد و تهران آشنا هستم. به دلیل همین آشنایی، ترجیح می‌دهم در شهر‌های کوچک زندگی کنم، چون هرقدر شهر کوچک‌تر باشد، دغدغه‌های زندگی شهری کمتر است. در مقابل، می‌توان وقت و فرصت زیادی برای انجام امور دیگر داشت. شاید جالب باشد که بگویم تولد دستگاه تعویض پوشک بچه در همین شهر شیروان و در خانه پدری من بود. حدود ۵ سال زمان برد تا توانستم ایده‌ای را که در ذهن داشتم به دستگاه تبدیل کنم.

چگونه این دستگاه در جشنواره شوخی با نوبل برگزیده و برنده شد؟
دانشمندان بیشتر کشور‌ها از سال‌ها قبل روی ارائه اختراعاتی که می‌خواهند به این جشنواره ارسال کنند و برنده شوند فکر می‌کنند تا دست پر این مراسم را ترک کنند. جایزه شوخی با نوبل شرایط خاص و متفاوتی دارد. افرادی می‌توانند در این جشنواره برنده شوند که ایده‌ای خلاقانه و نو ارائه دهند. البته این ایده باید به نحوی باشد که ارائه آن با لبخند مخاطب همراه شود و در کنار آنکه مخاطب را می‌خنداند، او را به فکر وادارد. دستگاه تعویض پوشک بچه این شرایط را داشت. به عبارتی، هر کسی همان ابتدا که اسم این دستگاه را می‌شنود لبخند می‌زند و در کنار لبخند، به اهمیت و ضرورت این دستگاه فکر می‌کند؛ به اینکه این دستگاه چقدر می‌تواند به جامعه بشری خدمت کند و مؤثر باشد. اردیبهشت ماه و پس از آنکه این دستگاه در آمریکا ثبت شد، از دانشگاه هاروارد آمریکا ایمیلی با این مضمون دریافت کردم که «اختراع شما جزو ۱۰ اختراع برتر از منظر جایزه ایگ نوبل است.» آن زمان، یک وکیل آمریکایی پیگیر امور اداری ثبت دستگاه بود. او بار‌ها به این نکته اشاره کرد که اولین بار است که کار ثبت دستگاهی را پیگیری می‌کند که هیچ گونه نمونه خارجی‌ای ندارد و یک دستگاه کاملا خلاقانه و جدید است. معمولا دستگاه‌هایی که اکنون ارائه می‌شود با ایده گیری از نمونه‌ای قدیمی است یا در جهت ارتقای ویژگی‌های آن دستگاه است.

در موتور‌های جست وجو هیچ عکسی از شما در مراسم ندیدیم.
سفر ایرانیان به آمریکا خیلی سخت و تقریبا غیر ممکن است. زمان برگزاری این جشنواره نیز با وجود آنکه از دانشگاه هاروارد آمریکا دعوت نامه رسمی برای من ارسال شده بود، امکان حضور در این مراسم را نداشتم. البته هم زمان با این جشنواره، برای یک پروژه تحقیقاتی مشترک با دانشگاه ساپینزای رم، به کشور ایتالیا سفر کرده بودم.

همکاری با این دانشگاه در چه قالبی بود؟
یک پروژه تحقیقاتی در مورد کیت‌های اندازه گیری مقدار قند خون با دقت بسیار بالا بود. مسئولان این دانشگاه رزومه کاری من را دیده بودند و احساس کردند حضور من برای انجام این پروژه تحقیقاتی می‌تواند مفید باشد. دعوت نامه رسمی دادند و خواستند ۳ ماه با محققان آن دانشگاه برای تهیه این کار تحقیقاتی همکاری کنم. به دلایل مشغله‌های کاری‌ای که داشتم، در نهایت قبول کردم یک ماه با آنان همکاری کنم. من ترجیح می‌دهم بیشتر روی ایده‌های خودم و انتقال تجربیات به دانشجویانم کار کنم. بیشتر وقت من صرف تبدیل ایده‌ها به دستگاه، مطالعه و انتقال محفوظات به دانشجویان می‌شود.

چطور شد که دانشگاه آزاد قوچان را برای تدریس انتخاب کردید؟ دوست ندارید در دانشگاه‌های مطرح ایران تدریس کنید؟
شرایط تدریس من در دانشگاه آزاد قوچان به صورت اتفاقی مهیا شد. من تازه در مقطع دکترا پذیرفته شده بودم و درگیر امور تحصیلی بودم که به من پیشنهاد تدریس در این دانشگاه داده شد. از آنجایی که این دانشگاه به شیروان نزدیک است من نیز این پیشنهاد را پذیرفتم. همان طور که گفتم فعلا ترجیحم این است که تمرکز و وقتم را بیشتر برای ایده پردازی و خلق ایده صرف کنم.

این دستگاه فقط مخصوص کودکان است؟
این دستگاه تنها مخصوصا نوزدان نیست و حتی قابلیت آن را دارد که با تعویض صندلی، برای بزرگ سالان و افراد مسن نیز استفاده شود. قطعا برای افراد مسن که سن و سالی از آنان گذشته است، مشکل کم توانی جسمی و کمک گرفتن از دیگران برای انجام امور شخصی آزار دهنده است، اما با استفاده از این دستگاه، می‌توانند به راحتی و بدون آنکه بخواهند منتظر کسی باشند یا بابت درخواست خود شرمنده شوند، امور شخصی شان را انجام دهند. بیشترین کاربرد این دستگاه می‌تواند برای مهد‌ها یا مراکز نگهداری افراد کم توان جسمی باشد. دستگاه تعویض پوشک کودکان از نظر اندازه و سایز مشابه یک دستگاه ماشین ظرف شویی دوازده نفره است که داخل آن یک صندلی به صورت نیمه خوابیده تعبیه شده است تا با قرار دادن کودک روی آن، عملیات تعویض پوشک انجام شود. کل زمانی که با این دستگاه پوشک کودک تعویض و جایگزین می‌شود ۵/۱ دقیقه است. در این مدت، این دستگاه جدا از تعویض پوشک، مراحلی مانند شست وشو و حتی پودر زدن بدن بچه را نیز انجام می‌دهد. خود دستگاه نیز به گونه‌ای طراحی شده است که والدین از قسمت بالایی آن بتوانند مراحل را مشاهده کنند.

یکی از نکاتی که باید در مورد کودکان به آن اشاره کرد شرایط جسمانی خود کودک است که به دلیل سن کم، وجود یک دستگاه فیزیکی به نوعی می‌تواند سبب آسیب رساندن به بدن کودک شود. برای این موضوع نیز فکری شده است؟
قطعا سن و وضعیت جسمانی کودکانی که به پوشک شدن نیاز دارند به شکلی است که نباید آسیبی به آنان وارد شود. همین موضوع نیز کار طراحی دستگاه را پیچیده می‌کرد. تمام این موارد، زمان طراحی دستگاه در نظر گرفته شد و به تأیید رسید. حتی در طراحی این دستگاه سعی کرده ایم میزان مصرف آب را به حداقل برسانیم. همچنین دستگاه به گونه‌ای طراحی شد که آب استفاده شده برای شست وشو با دمای بدن تنظیم شود. تصمیم داشتم این اختراع را بعد آنکه وارد بازار شد رونمایی کنم، اما بعد از برگزاری این جشنواره و انتخابم به عنوان نفر برتر، رسانه‌های بسیاری از کشور‌های انگلیس، آمریکا، روسیه و ... در مورد این دستگاه با من گفتگو کردند و خبر این دستگاه قبل از آنکه به صورت رسمی وارد بازار شود اطلاع رسانی شد.

هزینه تمام شده دستگاه چقدر است و برای تولید انبوه آن فکری شده است؟
در حال گفتگو با چند شرکت خارجی برای تولید انبوه این دستگاه هستیم. از آنجایی که مذاکرات ما برای تعیین قیمت تمام شده با این کمپانی‌ها به منظور عقد قرارداد نهایی نشده است نمی‌توانم در مورد قیمت تمام شده توضیحاتی ارائه کنم. قرارداد ما با هرکدام از این کمپانی‌های خارجی که نهایی شد، قطعا در این مورد اطلاع رسانی ‌ می‌شود.

کدام کشور‌ها برای تولید این دستگاه اعلام آمادگی کرده اند؟
چند شرکت از کشور‌های کانادا، استرلیا و انگلیس برای تولید انبوه این دستگاه اعلام آمادگی کرده اند.

شرکت‌های ایرانی چطور؟
تا امروز هیچ کدام از شرکت‌های ایرانی برای تولید این دستگاه اعلام آمادگی نکرده اند.

چرا؟‌
نمی‌دانم. باید از خود تولیدکنندگان ایرانی بپرسید که چرا اعلام آمادگی نکرده اند. با این حال، اگر شرکت توانمند ایرانی پای کار بیاید از این حضور استقبال می‌کنم. اگر هم شرکت ایرانی پای کار نیاید و در نهایت با طرف‌های خارجی قرار داد ببندیم، یک خط تولید این دستگاه در ایران خواهد بود تا برای ایرانی‌ها کار و اشتغال
ایجاد کند.

این دستگاه چه زمانی وارد بازار شود؟
با نهایی شدن قرارداد، به احتمال بسیار، ظرف یکی دو سال آینده این دستگاه وارد بازار خواهد شد. البته حضور اول در بازار نیز مربوط به بازار کشوری خواهد بود که این دستگاه در آنجا ساخته شود.

آرزوی دست نیافته‌ای دارید؟
همه ما هر روز که از خواب بیدار می‌شویم تا زمانی که به خواب می‌رویم آرزو‌ها و ایده‌های بسیاری داریم. خیلی از ما این آرزو‌ها را همان روز و تا شب به خاطر داریم و با شروع روز دیگر آرزو‌ها را فراموش می‌کنیم. بعضی از ما نیز به این فکر می‌کنیم که امکان ندارد به این ایده و آرزو دست پیدا کنیم. متأسفانه خیلی از ما با این شرایط از کنار آرزو‌ها و ایده هایمان به سادگی عبور می‌کنیم. من برای آرزوهایم وقت می‌گذارم تا به آن‌ها برسم. شاید آرزوی دست نیافته‌ای داشته باشم، اما آن را ناممکن نمی‌دانم و معتقدم برای هر آرزویی باید تلاش کرد. من در جایگاه نصیحت نیستم، اما دوست دارم همه ما برای عملی کردن آرزو‌ها و ایده هایمان
تلاش کنیم.

ایگ نوبل چیست؟
مراسم ایگ نوبل، یک مراسم اختصاصی علمی است که دانشگاه هاروارد آمریکا، دانشگاه شماره یک دنیا، برگزار می‌کند. در این مراسم پژوهشگران دانشگاه هاروارد به طور سالیانه اختراعات و تحقیقات علمی در دنیا را به صورت موردی و با جزئیات مورد بررسی قرار می‌دهند. از بین این اختراعات و ابداعات، آن‌هایی که دارای جنبه نوآورانه و نو بودن (novelty) باشد، مورد توجه قرار می‌گیرند؛ جنبه مهم‌تر و ویژگی بارز ابداعاتی که از سوی پژوهشگران دانشگاه هاروارد انتخاب می‌شوند، این است که شنیدن اسم آن‌ها ابتدا فرد را به خنده و بعد به اندیشیدن و تفکر درباره آن اختراع وادار کند.
پژوهشگران دانشگاه هاروارد هر ساله ۱۰ اختراع با ویژگی‌های فوق در حوزه‌های فنی-مهندسی، پزشکی، اقتصاد و ... را انتخاب و به صاحبان اختراع اعلام می‌کنند که در مراسم ایگ نوبل شرکت کنند. در بیست و نهمین مراسم ایگ نوبل برای نخستین بار در تاریخ قرعه به نام یک ایرانی افتاد تا با اختراع «دستگاه تعویض پوشک و شست وشوی کودک» با نام اختصاصی بیبی واشر (baby washer) یا «بچه شوی» برنده این جایزه شود.