افخمی- زمانی - «بدون تردید مهم ترین نکته در اندیشه استاد، تلقی خاص او از دین و جایگاه آن بود. او آدمی را در مجموعه ای از روابطی می دید که با خود و دیگران و هستی دارد. ربط هایی که با یکدیگر نیز مربوط هستند و ارتباطات مضاعف را شکل می دهند و انسان را در مجموعه ای درهم تنیده از روابط، تنها می گذارند. تازه این ها ارتباطات قطعی و حتمی است. ارتباطات محتمل و نامحتمل با عوالم دیگر، چنان بر این پیچیدگی می افزایند که گام برداشتن جز به نور وحی ممکن نخواهد بود.» این ها صحبت های حجت الاسلام امیرغنوی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سرپرست دفتر تحقیقات و تدوین کتب درسی در تبیین اندیشه مرحوم آیت ا... علی صفایی حائری معروف به عین. صاد است. نویسنده، اندیشمند معاصر و عارفی که بر شاهکارهای ادبی جهان و ادبیات داستانی تسلط داشت و با ورود خود به حوزه های مختلف هنری از جمله سینما و نیز نقد فیلم نامه ارتباط عمیقی با اصحاب هنر، رسانه و سینما ایجاد کرده بود. او در مورد شعر نیز چند جلد کتاب نوشته بود و زمان حضورش در مشهد شاعران از نظراتش بهره می بردند. این عارف دین را نیز با شیوه ای متفاوت و با زبان هنر تبلیغ می کرد. مرحوم صفایی حائری بر نگرش نظام مند به آموزه های دینی تأکید داشت و در بین نظام های اسلامی، معتقد به تقدّم نظام تربیتی بر نظام های دیگر بود. او که سال 1378 بر اثر سانحه تصادف رانندگی درگذشت، در دوران حیاتش کتاب های مختلفی را نگارش و منتشر کرد از جمله:«مسئولیت و سازندگی»، «رشد» ، «صراط»، «از معرفت دینی تا حکومت دینی» و «حقیقت حج». این اندیشمند از هر فرصتی برای زیارت بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) استفاده و اول یا آخر هر ماه را در مشهد سپری می کرد. سال های بسیاری نیز در نیمه دوم ماه رمضان به مشهد می آمد و علاوه بر زیارت، جلساتی در شب های قدر برگزار می کرد. به گفته بسیاری مباحث مهم مطرح شده توسط او که در کتاب هایش نیز منتشر شده است، در همین شب ها بیان می شده. همزمان با روزهای آخر ماه مبارک رمضان در گفت وگو با جلیل معماریانی مدرس حوزه علمیه و دانشگاه، حجت الاسلام و المسلمین حسین دست پروری، استاد دانشگاه و حوزه علمیه، حجت الاسلام و المسلمین سیدعباس لاجوردی، مدیر مسئول مؤسسه لیله القدر و حجت الاسلام حسن همتی استاد، کارشناس علوم قرآن و حدیث، یادی از حجت الاسلام والمسلمین علی صفایی حائری کرده ایم که پیش روی شماست.
تربیت را مهم ترین نیاز انسان می دانست
جلیل معماریانی، مدرس دوره های تربیت مربی و مدیرعامل مؤسسه کـتاب پردازان، سـال 1360 با
اندیشه، مدل فکری و سلــوک حجت الاسلام والمسلمین علی صفایی حائری آشنا شده است، مدلی فکری که به باور معماریانی آن زمان و حتی الان هم پاسخگوی نیازهاست. علت اصلی آن هم این است که سلوک مرحوم صفایی مبتنی بر تربیت است.
معماریانی یادآور می شود: مرحوم صفایی تربیت را مهم ترین نیاز و زیربنایی ترین حرکت هر انسان و جامعه می دید و مباحث تربیتی را از ابتدایی ترین و مقدم ترین مباحث می دانست. به علاوه اینکه مرحوم صفایی منظومه فکری داشت، یعنی فکرش دارای یک سیستم کاملا مشخص و منظمی بود و کسی که منظومه فکری داشته باشد بسیار متفاوت عمل می کند.
معماریانی به اعتقاد جدی مرحوم صفایی به اهل بیت(ع) و مقید بودنش برای آمدن به زیارت اشاره می کند و می گوید: اگر فردی می خواست با ماشینش به مشهد برود و به او می گفت حتی اگر یک هفته قبلش هم مشهد می بود، بازهم به عشق امام رضا(ع) راهی می شد. مرحوم صفایی باور به رزق داشت و بر این باور بود که در زیارت رزق داده می شود.
این مدرس تأکید می کند: زائر وقتی به زیارت می آید پاک می شود و به خودشناسی، خودسازی و خودآگاهی می رسد. فلسفه زیارت این هاست. آقا صفایی به این قضیه بسیار باور داشت، به همین علت زیارت آن هم در ماه مبارک را از دست نمی داد. او تشنه زیارت بود و می گفت اگر ما بدانیم از این اهل بیت چه به ما رسیده آن وقت مدهوش می شویم. حتی معتقد بود ما هنوز عنایت هایی که ائمه داشتند را نمی بینیم.
به گفته معماریانی، مرحوم صفایی حائری بسیاری از بحث های کلیدی اش را در شب های قدر مطرح می کرد، بحث هایی که در بیشتر کتاب هایش نیز آمده است. البته آن زمان جامعه درک درستی از اندیشه های این عارف نداشت ولی خوشبختانه الان صحبت هایش جدی گرفته می شود.
او تأکید می کند: دنباله فکری صفایی مبتنی بر انسان و تربیت انسان بود و طبیعی است که آنچه به انسان کمک می کند تا خودش را بشناسد همین است. او بر این باور بود که زیارت رفتن و کنار مشاهد شریفه واقع شدن، فضا را بازتر و زمینه را راحت تر می کند تا انسان خودش را بشناسد و می گفت مشاهد شریفه جایگاه شهود و دیدار است. به همین دلیل به مشهودها و نظارت ها می رسیم یعنی یک شهود تازه ای از خود و دیدار تازه ای از نعمت ها و حتی خدا برایمان اتفاق می افتد و در این حالت ها نظارت هایی در خود ایجاد می شود.
به گفته معماریانی، مرحوم صفایی غیر از ماه رمضان، اول یا آخر هر ماه هم در مشهد حضور داشت.
او می گوید: برای صفایی حائری معاشرت و ارتباط گیری حرف اصلی بود. در واقع شاید نقطه تمایز اصلی او با خیلی از بزرگواران در واقع در سلوکش و در برخوردها و رفت و آمدهایش بود.
معماریانی از احترام به پدر و مادر، رفت و آمدهای بی تکلف و سفره داری و بیداری شب به عنوان سه موضوعی یاد می کند که مرحوم صفایی توفیق زندگی خود را مدیون آن ها می دانسته است.
این مدرس یادآور می شود: او آنچه را باور داشت مطرح می کرد، شاید بخشی از مشکلات امروز جامعه به این برمی گردد که از آنچه حرف می زنیم فاصله زیادی داریم. این فاصله زیاد ظلمت و تاریکی می آورد.
به گفته معماریانی، نسل جدید می خواهد ببیند سخنان بزرگان در دنیای امروز و در رفت و آمدهایش چه جایگاهی دارد.
صاحب سبک نوین در روش تربیتی
حجت الاسلام و المسلمین حسین دست پروری، استاد دانشگاه و حوزه علمیه، متولد سال 1329 در یکی از روستاهای گرمسار است. آشنایی او با زنده یاد حجت الاسلام و المسلمین علی صفایی حائری به سال ها قبل برمی گردد که مباحث سیر و سلوک را نزد مرحوم می آموزد. به گفته حجت الاسلام دست پروری زنده یاد، فردی بی نظیر و در شیوه تربیتی صاحب سبک نوینی بود. اولین مبحثی که در جلسه درس به آن می پرداخت شیوه های تربیتی بود و به این نکته تأکید داشت که پایه تربیت دینی ما به شیوه بصیرتی است. چنانچه آیه 106 سوره مبارکه یوسف نیز از این معنا حکایت دارد.
او بیان می کند: به کمک اندیشه های استاد نگاه جدیدی به ادعیه به دست آوردم و پی بردم که دعا ها تا چه اندازه عمیق هستند و ما چقدر از دعاها محروم هستیم.
دست پروری بر این باور است در تمام دنیا اخلاص را به یک شکل تعریف کرده اند اما استاد با استفاده از آیات و روایات سه گونه اخلاص با عنوان های اخلاص در نیت، اخلاص در عمل و اخلاص در دین تعریف کرد.
به گفته این مدرس دانشگاه، زنده یاد صفایی حائری بسیار ساده و بی تکلف بود و به مسائل اطرافش نگاهی گسترده و عمیقی داشت. ضمن اینکه با رفتار خود، مردم را به دین دعوت می کرد.
او بیان می کند: استاد هرگز طالب اسم و رسم نبود و با آنکه مطالبش بی نظیر بود، همواره به دیگران سفارش می کرد که اگر مطالبش را می خواهند در جایی مطرح کنند بدون ذکر نام او این کار را کنند. استاد هرگز به دنبال جایگاه و مقام نبود و این باور را در شاگردانش نیز به وجود آورد که هیچ پست و مقامی در دنیا آن ها را به وجد نیاورد.
دست پروری ادامه می دهد: به یاد دارم که در ابتدای انقلاب اسلامی ایران پست قابل ملاحظه ای به من پیشنهاد شد و من در این باره با مرحوم صفایی مشورت کردم. او در جواب گفت: هر وقت از دنیا بزرگ تر شدی، پست قبول کن زیرا هرکسی که از دنیا بزرگ تر باشد هر کاری انجام دهد برایش مفید است. تا مادامی که از دنیا کوچک تر هستی دنیا تو را با خود می کشاند.
او درباره سفرهای مرحوم صفایی به مشهد می گوید: سفر ماهیانه استاد به مشهد برای زیارت بود اما هرگاه که می آمد در جلسات بسیاری از او دعوت می کردند و مرحوم آنچنان بی تکلف بود که قبول می کرد و حتی در آن جلسات عمامه نمی گذاشت. در سفرهایش به مشهد گاهی اوقات به دیدار من هم می آمد و با هم درباره سیر و سلوک حرف می زدیم.
دست پروری، مرحوم صفایی را به عنوان استادی جامع الاطراف معرفی می کند و می گوید: مرحوم صفایی حائری نه تنها در فقه و اصول بلکه در همه زمینه ها اطلاعات داشت. حتی در مورد شعر نیز چند جلد کتاب داشت و زمانی که به مشهد می آمد شاعران از او بهره می بردند. مرحوم در زمینه فیلم هم نظر داشت و بسیاری از هنرمندان از نظرات او استفاده می کردند.
او بیان می کند: مرحوم، تألیفات خوبی داشت و مباحث و شبهات را مطرح می کرد. کتاب های نقدی هم درباره مارکسیسم، کمونیسم و ... نوشته و برای بعضی از سوره های قرآن و دعاها شرح و توصیف نوشته است. کتاب «بشنو از نی» مروری بر دعای ابوحمزه ثمالی است که یکی از آثار بی نظیر اوست. با آنکه کتاب هایش را بارها و بارها خوانده ام اما هربار که دوباره می خوانم، نکته جدیدی می آموزم.
به گفته دست پروری، ویژگی بارز زنده یاد صفایی حائری، خدایی بودنش بود. گرچه جامعه در زمان حیاتش قدرش را ندانست و آن گونه که باید و شاید از دانش اش بهره نبرد اما اکنون اقدامات فرهنگی اش تقریبا در همه کشور اشاعه یافته است. افراد بسیاری در سراسر کشور به صورت خودجوش در سراسر کشور درباره کتاب های او به مباحثه می پردازند زیرا افکارش به روز بود.
تبلیغ دین با زبان هنر
حجت الاسلام و المسلمین سیدعباس لاجوردی، مدیر مسئول مؤسسه لیله القدر، از شاگردان مرحوم صفایی حائری است که نوشتن کتاب «آسمان لاجوردی» با محوریت خاطراتش با زنده یاد صفایی حائری در زمان انقلاب اسلامی و پس از آن را در دست دارد. لاجوردی می گوید: مرحوم صفایی حائری بدون تردید نابغه ای بود که در مطالعات، نوشتن، برخورد با امور مختلف و عادات خود دل بسیار بزرگی داشت. مرحوم از فکری عالی و قلمی شیوا برخوردار بود.
او تأکید می کند: جوانان کشور به دین گرایش دارند اما گسل هایی در جامعه ایجاد شده است و نسل جوان پاسخ به سؤالاتش را نمی گیرد. نیاز فکری جامعه امروز ما و نسل جوان این است که با افکار و سیر اندیشه های او آشنا شوند تا این گونه بسیاری از مشکلات و نیازهای فکری تأمین شود.
این مشاور عقیدتی و تربیتی می گوید: زمانی که به مشهد می آمد در جلسات به بحث در مورد مسائل مختلف معرفت شناسی، تفسیر و ... می پرداخت. مرحوم صفایی در شب های قدر نیز برنامه سخنرانی داشت. کتاب های «اخبات»، «فوز سالک»، « از معرفت دینی تا حکومت دینی» و «مشکلات حکومت دینی» مباحث شب های قدرش بود. این سنت را استاد پایه گذاری کرد و ما این رسم را پس از رحلت او همچنان ادامه می دهیم.
لاجوردی یادآور می شود: زنده یاد، دین را با زبان هنر تبلیغ می کرد. او سه کتاب زیبا در زمینه هنر و ادبیات دارد که از این بین می توان کتاب «ذهنیت و زاویه دید» را نام برد.
به باور او، استاد صفایی، هنر را در تضاد با دین نمی دانست بلکه هنر را زبان بیان دین بیان می کرد و هنر را پنجره ای رو به دنیای آرزوها برمی شمرد.
تطهیر با ولایت
حجت الاسلام حسن همتی استاد، کارشناس علوم قرآن و حدیث و عضو هیئت مؤسس مؤسسه انسان جاری (انتشارات لیله القدر در مشهد) درباره مرحوم علی صفایی حائری می گوید: یکی از برنامه های سلوکی زنده یاد صفایی سفر به مشهد و زیارت امام رضا(ع) بود که آخر هر ماه قمری به مشهد می آمد.
به گفته او، مرحوم خود را مدیون سفرهایشان به مشهد و زیارت امام رضا(ع) می دانست طوری که می گفت «من هرچه دارم از این پایگاه نور دارم». در یکی از صحبت های حجت الاسلام و المسلمین صفایی نیز آمده است: «به ما ایراد می گیرند که چرا این همه به مشهد می آیید؟ چرا نیاییم! آدم تا نفهمد از این ها چه گرفته حق دارد رها کند و برود این طرف و آن طرف ولی وقتی که می فهمد که از این منابع چه به دست آورده و چقدر راه ها نزدیک شده آن موقع هرجا که ولش کنند مثل گربه مرتضی علی برخواهد گشت اینجا.»
همتی استاد توضیح می دهد: زنده یاد براین باور بود جسم با دو روز حمام نرفتن بو می گیرد و روح با یک نیت بد سیاه و کدر می شود. به همین دلیل به امام رضا(ع) پناه می برد که در زیارت یکشنبه حضرت زهرا(ع) هم آمده است «ما با ولایت آن ها تطهیر می کنیم.»
به گفته عضو هیئت مؤسس مؤسسه «انسان جاری»، مرحوم صفایی زیارت امام رضا(ع) را همچون تطهیر شدن می دانست و با این نیاز به درگاه حضرت(ع) می شتافت.
همتی، مرحوم صفایی را اهل معاشرت معرفی می کند که باور داشته روشنفکری در مطالعه و روشندلی در معاشرت است.
او یادآور می شود: استاد صفایی، یکی از رازهای موفقیت خود را رفت و آمدهای بی تکلف بیان می کرد و با توجه به شناختی که از افراد داشت با آن ها رفتار می کرد. کتاب «مسئولیت و سازندگی» او به انواع روحیه ها و برخوردها پرداخته است.
به گفته این کارشناس علوم قرآن و حدیث، کتاب های مرحوم صفایی در این روزگار پر از شبهه، پاسخ محکم و قاطعی بر شک ها و تردیدهاست. این کتا ب ها نیاز به شرح و بسط شاگردانی دارند که سلوک فردی استاد و برخوردهای تربیتی ایشان را درک کرده اند و بر نظام فکری ایشان مسلط هستند. جامعیت نوشته های مرحوم صفایی حائری در حیطه های اعتقادی، هنر و ادبیات، اخلاق و تربیت، مستلزم تشریح تخصصی است.