هما سعادتمند - حالشان در هوای حرم، مصداق این بیت حضرت حافظ است که می گوید: « ای خوشا دولت آن مست که در پای حریف/ سر و دستار نداند که کدام اندازد» و این اشتیاق است که آنان را می کشاند. می آیند، پیاده و بی قرار. کوره راه های غریب را طی می کنند تا مگر آشنای او بشوند و جلوه این اشتیاق را مشهدی ها هر سال دو مرتبه، یکی در روزهای دهه کرامت و میلاد حضرت رضا(ع) و دیگربارپرشورتر در ایام دهه صفر و شهادت ثامن الحجج، بسیار دیده اند.
این پیاده آمدن حکایتی امروزی نیست و جاده های خراسان قرن هاست این شیوه از عاشقی را در تاول پای زائرانش دیده است و باز هم خواهد دید.
همین است که در سطرهای بعدی به بررسی تاریخ ورود نخستین زائران پیاده و نخستین اخبار چاپ شده در مطبوعات با این موضوع پرداخته ایم. در این روزها که مهمان داریم و باید میهمان نوازی کنیم.
نخستین زائر پیاده مشهد چه کسی بود؟
اسناد و منابعی در دست نیست که نشان دهد نخستین زائران پیاده مشهد چه کسانی و از کدامین نقطه جغرافیایی بوده اند. تنها به طور یقیق می توان گفت که پیاده به حرم آمدن، حرکتی تازه و متعلق به روزگار فعلی نیست و از زمان های گذشته، مردم به حکم نذر یااز سر ارادت، سالک راه خراسان می شده اند. همین اسناد از شاه عباس صفوی به عنوان نخستین کسی نام می برند که به طور رسمی مسیر اصفهان تا مشهد را با پای پیاده طی کرده و به نوعی پایه گذار این حرکت بوده است.
روایت است که شاه عباس در سال ۱۰۱۰ هجری قمری به همراه ملازمان و ندیمان خود از مسیر طبس و ترشیز، فاصله اصفهان تا خراسان را در ۲۸روز طی می کند و وارد مشهد می شود. او بی درنگ، بی موزه با پای تاول زده، خود را به آستان حضرت رضا (ع) می رساند و عرض ارادت می کند و پس از زیارت در محله چهارباغ مشهد سکنا می گزیند. در اسناد تاریخی آمده است که شاه عباس صفوی طی مدت اقامتش در مشهد هرشب تا صبح در حرم به سر می برده و همچون خدام، گاه جاروکشی می کرده و گاهی هم مشغول روشن کردن شمع و گرفتن گل شمع ها بوده است. او در سال های بعد نیز باز به قصد زیارت، کوله بار سفر به مشهد می بندد و در هر بار سفرش، دست به اقداماتی عمرانی برای بهبود وضعیت شهر می زند. به عنوان مثال او در سفر نخست خود که با پای پیاده صورت گرفت، دستور هایی مبنی بر تعمیر صحن و ضریح مطهر صادر کرد. شش سال بعد، شاه عباس در سفر دوم خود به مشهد، آب چشمه «گلسب» یا همان چشمه گیلاس را با ایجاد نهری که بعد ها به نهر شاهی (نهرنادری) معروف می شود، به درون شهر هدایت می کند تا طبق وقف نامه اش به مصرف عامه و زائران علی بن موسی الرضا (ع) برسد.
بعدها با متداول شدن زیارت با پای پیاده، عده‌ای موقوفاتی برای این زائران در مشهد مهیا می‌کنند که از این میان می‌توان به موقوفه «میرزا مهدی‌لشگرنویس» اشاره کرد که تعدادی دکان در خیابان علیای مشهد را به سال 1275 هجری قمری وقف آستانه مقدسه می‌کند تا کمک مخارج سفر زائران پیاده باشد. البته ناگفته نماند که در گذشته پیاده آمدن به قصد زیارت تنها به ایام دهه کرامت یا ایام دهه صفر خلاصه نمی‌شده و این عرض ارادت در هر زمان که وقت دست می‌داده و دل پر می‌کشیده، اتفاق می‌افتاده است.
حاجت دارها، در راه ماندگان و تازه مسلمانان
حسن امیرزاده گرو در کتاب «آستان قدس در دوره قاجار» به بررسی و تحلیل اسناد بر جای مانده از این دوره می پردازد و در نهایت زائران پیاده حضرت(ع) را به دو دسته تقسیم می کند: «گروه نخست، کسانی هستند که از آغاز با نیت پیاده آمدن حرکت کرده اند. این افراد به واسطه نذر یا حاجتی پیاده می آمده و مجاور حرم شانه از گرد دلتنگی می تکانده اند. گروه دوم، اما به دلیل مشکلات مالی یا ازدست دادن اسب و استر خود در راه، به ناچار پیاده آمدن را برمی گزیده اند. این دسته هنگام رسیدن به مشهد، درخواست هایی را برای دریافت کمک مالی برای بازگشت به دیار خود، از آستان مبارک مطرح می کرده اند.»
در این پژوهش همچنین از دسته سومی که آنان را «نومسلمان» یا «جدیدالاسلام» لقب داده اند هم نام برده شده که گویا تعدادشان نسبت به دو گروه اول کمتر بوده است. این پژوهشگر می نویسد:«افرادی بوده اند که به اسلام می گرویده و زائر خراسان می شده اند. به عنوان مثال اسناد سال ۱۳۳۳ هجری قمری از مردی زرتشتی حکایت می کند که گویا به واسطه تغییر مذهب از خانواده طرد می شود و در تنگنای شدید مالی به سر می برده برای همین راهی حرم شده، به ارض اقدس پناه می آورد.
تاجری که نذر کرد از رشت تا مشهد را پیاده بیاید
سید مهدی سیدقطبی و محمدمهدی مرتضوی در کتابی با عنوان«زائران پیاده حرم امام رضا(ع) به روایت مطبوعات» پژوهشی انجام داده‌اند درباره چاپ و انتشار اخبار ورود زائر یا زائران پیاده در روزنامه‌ها . دربخشی از این پژوهش همچنین نخستین اخبار و تصاویر زائران پیاده حرم مطهر امام رضا(ع) منتشر شده که اولین آن ها مربوط به اردیبهشت 1333خورشیدی است ، به وقتی که آقای سلیمان خراط نامی از بازرگانان رشت، همراه با کارگرانش پای پیاده از شمال راهی مشهد می شوند. ماجرا آن طورکه خبرنگار مطبوعه خراسان سیاهه کرده از این قرار است که گویا این بازرگان یک سال پیش از این تشرف به زیارت حرم می آید و چون گرفتاری های مالی فراوان داشته نذر می کند که اگر عنایت آقا نصیبش بشود و او جان از این بار گران به در ببرد، سال دیگر پای پیاده زائر بشود. در این خبر آمده است: «پس از مراجعت به رشت به طوری که نام برده به خبرنگار ما اظهار داشته، گرفتاری هایی که برای او موجود و رفع آن ها بسیار مشکل بوده، به خودی خود حل می شود. آقای خراط به منظور انجام تعهد خود قصد تشرف و عتبه بوسی آستان قدس را می کند و سه نفر دیگر از کارکنان مؤسسه او که از نیت وی باخبر می شوند با او همراه شده، هر چهار نفر روز دوازدهم فروردین ماه پیاده از رشت به طرف مشهد حرکت و 1440 کیلومتر راه فاصله بین رشت تا مشهد را در مدت 24روز طی نموده، روز یکشنبه پنجم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۳ خورشیدی به مشهد وارد شدند.»
کاروان دونفری که هزار کیلومتر راه پیاده پیمود
دومین عکس تشرف زائران پیاده را روزنامه ها از دو جوان کاشانی ثبت کرده اند که حدود 57 سال پیش (5تیر1344خورشیدی ) با پای پیاده و در حالی که یک شتر نذری همراه داشته اند، وارد مشهد می شوند. خبرنگار این خبر در روزنامه خراسان نوشته است: « ساعت 6 بعدازظهر، روز شنبه 5 تیر 1344خورشیدی، کاروان کوچکی وارد شهر مشهد شد. این کاروان را یک نفر شتر سیاه و دو نفر مرد چهره سوخته تشکیل می دادند. جهاز شتر را با پارچه سیاهی پوشانده بودند و زنگ بزرگی که به گردن شتر بسته شده بود، توجه همه را جلب می کرد. دو مرد جوان با پای برهنه همراه شتر به سوی آستان مبارک حضرت رضا(ع) می رفتند و در چشم های آن ها اشک شوق موج می زد. این دو جوان، محمدعلی بادپی و سیدحسین حسینی بودند که به منظور زیارت مرقد مطهر حضرت رضا(ع) در حدود 41 روز پیش از کاشان حرکت کرده بودند و روز شنبه به مشهد رسیدند. آن ها شتر سیاه رنگی را همراه آورده بودند که به روی آن دو بستر ساده و چند بسته و یک کوزه آب دیده می شد. هنگامی که از خیابان عبور می کردند، همه متوجه شده بودند که این دو نفر، از زائران بی شمار حضرت رضا(ع) هستند که برای زیارت آمده اند؛ ولی هیچ کس باور نمی کرد که این دو نفر در حدود هزارکیلومتر راه را گاهی پیاده و زمانی با شتر طی کرده اند تا به مشهد رسیده اند. پاهای آن ها به وضع دلخراشی درآمده بود و نشان می داد که راهی طولانی و پررنج را طی کرده اند. خبرنگار ما که با دو زائر مزبور تماس گرفته اظهار می دارد این دو جوان چهره های سوخته و لباس مندرسی داشتند و دیدگان آن ها لبریز از شوق زیارت حضرت رضا(ع) بود. سؤال کردیم، چرا با وسیله دیگری به مشهد نیامدید؟ و آن ها گفتند ما نذر کرده بودیم که با پای پیاده به مشهد بیاییم ولی اطرافیان پیشنهاد کردند که شتر خود را هم همراه برده و به آستانه حضرت تقدیم کنیم. ما هم قبول کردیم و چون شتر نذری بود، فقط اثاثیه خود را با آن حمل کردیم و خود، پیاده عازم شدیم.» این کاروان کوچک سپس به خیابان طهران پیچید و آهسته آهسته به سوی آستان مبارک حضرت ثامن الائمه(ع) حرکت کرد. در مسیر حرکت آن ها مردم جمع شده بودند و بدین ترتیب از کاروانیان استقبال می کردند.
زائرانه‌هایی از قم تا مشهد
این اخبار تا دوران پس از انقلاب بدون بیان تاریخ روزهای مناسبتی بوده اما پس از آن می‌توان خبرهای بسیاری را یافت که گزارشگر در آن، از افرادی سخن گفته که در ایام دهه کرامت یا روزهای غمبار صفر به صورت انفرادی یا جمعی با پای پیاده عزم زیارت کرده‌اند. برای نمونه روزنامه کیهان در شهریور 1375ماجرای سه جانبازرا روایت می‌کند که پای پیاده ابتدا از ایلام راهی قم می‌شوند تا پس از زیارت حرم بانو فاطمه معصومه(س) زائرِ راه خراسان شوند و به آستان‌بوسی امام هشتم می رسند.
در خبر دیگری هم که« مجله حرم» در آذر1379 نوشته، حاج خیرا...ثابت، زائر66ساله مازندرانی پس از 14 روز پیاده‌روی، مسافت بهشر تا مشهد را طی می‌کند. او که خود رزمنده و پدر یکی از شهیدان جاویدالاثر دفاع مقدس بوده، در مصاحبه‌ای گفته است:«از سال 1374 که بازنشسته شدم عهد کردم تا زمانی که زنده‌ام و توان دارم هر سال در ایام میلاد و شهادت ضامن آهو زائر خراسان بشوم و در نخستین سفرم هم ابتدا از زادگاهم به قم رفتم و پس از زیارت حضرت معصومه(س) راهی مشهد شدم و این مسیر را توانستم در 20 روز بپیمایم و خودم را به مقصد و مقصودم که امام رضا(ع) بود، برسانم.»
ناگفته نماند که در میان این اخبار، خبرهایی را هم می‌توان یافت که در آن، شیعیان دلداده در دیگر ایام مذهبی سال مانند سالروز میلاد پیامبر اعظم نیز ، پیاده راهی مشهد شده‌اند تا در این روز، سلام و ارادتی هم محضرپسر پیامبر داشته باشند.
مجله زائر در آبان 1372 از چهل زائر یاد کرده که مسیر هزار کیلومتری بافق تا مشهد را پست سر می‌گذارند تا در روز میلاد حضرت رسول(ص) در حرم فرزندش باشند.