امید حسینی نژاد - در زمانی که صفویه با هجوم افغان ها از هم پاشیده و کشور مورد تجاوز دشمنان داخلی و خارجی قرار گرفته بود، عثمانی ها از غرب و روس ها از شمال و اعراب از جنوب و ترکمانان از شرق به تاخت و تاز و قتل و غارت مشغول بودند، نادر وضعیت حاکمیت ایران را بسامان کرد.در عهد نادر، دشمنان و متجاوزان به کشور به دست وی سرکوب شدند و کشور اندکی از قدرت گذشته خود را در حفاظت از مرزها و اعمال قدرت یک حکومت مقتدر مرکزی بر سراسروطن بازیافت. ترکمانان و ازبکان به ماوراءالنهر عقب نشینی کردند. بناهایی که به دستور نادر در خراسان ساخته شد، نظیر کلات نادری و کاخ خورشید، از آثار مهم بازمانده این دوران هستند.نادر در زندگی پرفراز ونشیبش لشکرکشی های زیادی به مناطق مختلف کرد؛ به همین دلیل، نام وی بیشتر با جنگ و جدال بر سر زبان ها افتاده است . نادر در سال ۱۱۴۲قمری، هنگامی که توانست اصفهان را از تصرف افغان ها نجات دهد، از سوی شاه تهماسب دوم به این پاداش دست یافت که اداره امور خراسان و مالیات آن را در اختیار بگیرد. وی در همین زمان دستور داد در ولایت مزبور، سکه ای به نام «سلطان اقلیم ولایت علی بن موسی الرضا (ع)» ضرب کنند. ارادت نادر به آستان مقدس امام رضا (ع) تا آخر عمر ادامه یافت، چنان که «هرگاه به ارض اقدس می رسید، به زیارت می رفت» و برای پیروزی بر دشمنانش، همیشه نذوراتی به آستان مبارک می بخشید. به مناسبت سالمرگ نادرشاه که در اواخر خرداد سال 1126 خورشیدی اتفاق افتاد، نگاهی به تاریخ وقف نسخه های خطی نادرشاه به کتابخانه آستان قدس رضوی داشته ایم.
موقوفات نادرشاه
عمده واقفان کتاب در گذشته امیران و حاکمان بودند. بسیاری از کتابخانه ها در جهان اسلام از سوی حاکمان و پادشاهانی ساخته شده اند که تحت تأثیر عالم و دانشوری به علم و دانش علاقه مند می شدند. در این جریان، نقش اصلی از آن وزیران پادشاهان بود. از آنجایی که معمولا پادشاهان ا زطریق وراثت یا به زور شمشیر قدرت را به دست می گرفتند، خود چندان به علم و دانش اهمیت نمی دادند ولی نفوذی که دانشوران در دربارها پیدا می کردند، موجب می شد پادشاهان کم کم تحت تأثیر این قبیل افراد قرار گیرند و به دانش علاقه مند شوند. پادشاهانی که در چنین وضعی به دانش روی می آوردند، در بسیاری از موارد به دلیل خود خواهی و برای اینکه همچون افراد پر آوازه، نامی از خود به جا بگذارند به توصیه وزیران و مشاوران دانشورشان گوش می دادند؛ این افراد با بهره گیری از نفوذ خود، بخشی از ثروت دربار را در راه خیر به کار می گرفتند و از آنجایی که خود افراد دانشوری بودند، به ارزش دانش واقف بودند و به کتاب و کتابخانه اهمیت فوق العاده می دادند. در تاریخ مسلمانان، کم نبودند پادشاهان، بانوان دربار، وزیران و امیرانی که به ایجاد کتابخانه های باشکوه دست یازیدند و کتاب های فراوانی برای این منظور خریدند و وقف کردند.
نادرشاه افشار از همان اوان حضوردر مشهد و بعد از آن، به این شهر و به ویژه آستان قدس رضوی توجه مخصوص داشت. می توان مشهد را مرکز امپراتوری او نامید. دلایل این امر را لارنس لکهارت در کتاب نادرشاه ذکر کرده است.
«او هر گاه از مشهد برای جنگ خارج می شد، ابتدا به زیارت آن امام همام می رفت و از روح بزرگ ایشان برای فتح و ظفر استمداد می طلبید و زمانی که وارد مشهد می شد، از گرد راه به پای بوس آن حضرت می شتافت و لشکریانش را نیز به این امر ترغیب می کرد.»
محمدمحسن مستوفی می نویسد: «صبح یوم دوشنبه 16 ربیع الاولی 1138 اهل شهر دروازه را گشوده، نواب نادرقلی بیک که بعداز قتل فتحعلی خان به منصب قورچی باشیگری سرافراز گردیده بود، با جماعت افشار قرقلو داخل شهر شده، به زیارت روضه مقدسه منوره مشرف و سرافراز گردید.»
وقف نامه کتاب های خطی
از نادر وقف نامه ای به تاریخ ماه محرم الحرام سال ۱۱۴۵ هجری قمری باقی مانده است که نکات بسیار ارزشمند تاریخی از آن استنتاج می شود. اصل این وقف نامه در بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود و رونوشتی از آن در کتاب خطی کتابچه موقوفات آستان قدس رضوی معروف به کتابچه منجم باشی نیز درج شده است. تاریخ وقف نامه مربوط به دوره نیابت سلطنت وی یعنی همان سالی بود که ایوان را طلا کرده و مناره را ساخته و طلا کرده بود.
وقف نامه با عبارت «هو الواقف علی السرائر» و سپس «بسم ا... الرحمن الرحیم» که با خط ثلث مزین شده است، آغاز می شود. در حاشیه سمت راست آن، عبارت «سلطان خراسان ابی الحسن علی (ع)» نوشته شده و در زیر آن، عبارت «آستانه مقدسه رفیعه رضویه علی مشرف ها آلاف سلام و تحیه» تماشایی است.
همچنین پایین تر جمله «نادرقلی خان والی ممالک خراسان و فرمانروای عرصه ایران لازال فی دولته منصور اللواء و فی عظمته بالغا الی الغایه القصوی» به چشم می خورد. در زیر آن در فاصله ای مساوی، نام پسر نادر با عبارت «رضاقلی خان مدا... تعالی فی عمره و بهائه و زین الارض بطول بقائه» نوشته شده است.
به همین ترتیب نام برادر او با عنوان «ظهیر العزه و العظمه و الاقبال عالی جاه ابراهیم قلی خان» نمایانگر است.
در حاشیه های وقف نامه، نیز چهار بار مهر نادر منقوش است و در پایان وقف نامه پس از عبارت «و کان ذالک فی شهر محرم الحرام من شهور سنه خمس و اربعین و مائه بعد الالف (۱۱۴5)» همان مهر با سجع «لافتی الا علی و لاسیف الا ذوالفقار نادر عصرم ز لطف حق غلام هشت و چهار» نقش بسته است. این سجع نشان دهنده ارادت او به خاندان عصمت و طهارت (ع) است.
وقف نامه با خطبه عربی به خط ثلث در ستایش خداوند و عبارات متناسب با سنت وقف آغاز می شود و در متن فارسی به خط نستعلیق، کلمه ها و جمله های موزون و دلنشین حماسی متناسب روحیه جنگاوری نادر آورده شده است.
نادرشاه در وقف نامه یاد شده، املاک و مستغلات گوناگون شامل مزارع و دکاکین بسیار در منطقه توس و شهر مشهد را که طبق نوشته وقف نامه «از خالص مال مباح خود ابتیاع و تحصیل» کرده است، بر مصارف یک باب سقاخانه حضرت رضا (ع) که حوض مرمر آن بعد از فتح هرات به دستور او در برکه صحن مقدس نصب شده بود و بر مصارف مقبره خود و آرامگاه باباعلی بیک و مزار والدین خود در صحن مبارک که نزدیک پنجره فولاد می باشد، وقف کرده است.
شرایط مصارف مفصل در وقف نامه بیان شده است. نادرشاه تولیت موقوفات و رقبات و این حوض مرمر را به پسر ارشد خود، رضاقلی خان، مفوض کرده و بعد از آن به اولاد ارشد مذکور او، نسل بعد نسل و بعد از ایشان به برادران صلبی رضاقلی خان و اگر از این خانواده کسی باقی نماند، به اولاد ذکور ابراهیم خان، برادرش و پس از او به ارشد اولاد ذکور او؛ و اگر نیز از ایشان کسی باقی نماند، به متولیان آستان قدس مفوض خواهد شد. حق التولیه در این وقف نامه یک دهم ذکر شده است.
نسخه های خطی بعد از فتح اصفهان
نادر شاه پس از فتح اصفهان، تعداد ۷۰۰جلد کتاب از آنجا به مشهد فرستاد و وقف آستان قدس رضوی کرد. در برگ عنوان این کتب متن زیر آمده است: «جلد مذکور از جمله هفتصد جلد کتاب وقفی. سلیمان شأن والی والاشأن مملکت خراسان مدظله عالی که از دارالسلطنه اصفهان ارسال این آستان فیض الشأن نموده است، تحریرا فی تاریخ ۱۱۴۵.» ذیل آن، مهری مربع شکل با سجع مهر «یا سلطان علی بن موسی الرضا» دیده می شود.
درمیان این نسخه ها همچنین نفایسی ارزشمند به چشم می خورد. به عنوان نمونه نسخه خطی «شرح تشریح القانون» به شماره ۵۱۰۳ کتابخانه آستان قدس رضوی که ابتدا در تملک شیخ بهایی بوده است و به موجب یادداشت صفحه اول در ۱۷ جمادی الاخر سنه ۹۸۳ در دارالسلطنه قزوین شروع به مطالعه آن کرده است. «کان الشروع فی مطالعه هذا الکتاب سابع عشر جمیدی الاخر سنه ۹۸۳ بدارالسلطنه قزوین حرره الفقیر بهاءالدین محمد العاملی.»
ماجرای نسخه وقفی نادرشاه در انگلیس
در میان نسخه های خطی کتابخانه «چستر بیتی» لندن نیز نسخه ای از کتاب «کشف الرموز» از حسن بن ابوطالب آبی وجود دارد. این کتاب از جمله هفتصد کتابی است که نادرشاه در سال ۱۱۴۵ قمری از کتابخانه سلطنتی اصفهان بر حرم رضوی وقف کرده است. بالای یادداشت وقف، متنی به تاریخ محرم ۱۱۵۴قمری آمده که احتمالا مربوط به کتابدار آستان قدس است. گویا این کتاب بعد ها از کتابخانه آستان قدس خارج شده و سر از عراق درآورده است.
بر نسخه تملکی شخصی به نام «محمدمهدی بن محمدقاسم نجفی» و «محمدمهدی الطباطبائی» آمده است که شخص اخیر بر وقفی بودن نسخه تصریح کرده است. این نسخه مدتی هم در کتابخانه شیخ عبدالحسین طهرانی (م ۱۲۸۶) مشهور به شیخ العراقین بوده است. در چندجای نسخه، مهر وقفی با سجع «هو الواقف از کتب وقفی کتابخانه مرحوم شیخ عبدالحسین اعلی ا... مقامه» دیده می شود. در حاشیه برگ ابتدای نسخه وقف نامه ای به تاریخ ۱۲۸۸ق نوشته شده است که شاید از فرزند شیخ عبدالحسین باشد.