در این ستون به پرسش های شما درباره حکم مسائل مختلف از نظر شرعی پاسخ خواهیم داد. شما مخاطبان گرامی می توانید پرسش های خود را به شماره پیامک 30007289 با ما در میان بگذارید.
با سلام. مدتی است در یک آژانس کار می‌کنیم و به‌تازگی متوجه شده‌ایم صاحب آژانس برای خرید دفتر آژانس از مال یتیم استفاده کرده است که مادر یتیم رضایت ندارد. حال سؤالمان این است که آیا کار کردن ما در این آژانس از لحاظ شرعی حلال است؟
پاسخ اجمالی
اگر اتومبیلی که رانندگان برای جابه‌جایی مسافر از آن استفاده می‌کنند، از مال یتیم و غصبی تهیه شده باشد، کسب درآمد از این راه جایز نیست. ولی چنانچه رانندگان مستقیم، مالی از یتیم را دراختیار نداشته باشند، اصل کار کردن آنان برای آژانس بلامانع است، اما باید توجه کرد که اگر محل دفتر آژانس از مال غصبی تهیه شده است، نماز خواندن در آنجا صحیح نیست و حضور در آنجا نیز دارای اشکال است. در ادامه، چند نکته کلی درباره مباحث مطرح‌شده در این سؤال را بررسی می‌کنیم.
یتیم
یتیم در اصطلاح فقهی به کسی گفته می‌شود که پدرش را قبل از بلوغ از دست داده است. احسان، انفاق، اطعام، احترام، رسیدگی به امور یتیم و سرپرستی او از سفارش‌های قرآن و روایات درباره ایتام است.
برای یتیم احکام شرعی وجود دارد؛ ازجمله محجور بودن، ولایت با جد پدری، حق حضانت با مادر، حرمت، زدن ظالمانه یتیم، حفظ و امانت‌داری اموال یتیم و تصرف در آن به بهترین وجه، گناه کبیره بودن خوردن مال یتیم، جایز نبودن تجارت و قرض با مال یتیم، بدون رعایت مصلحت او، تحویل اموال یتیم پس از بلوغ و رشد و سهم بردن سادات یتیم از خمس. یتیم پس از بلوغ یا رشد، از یتیمی و احکام آن خارج می‌شود.
امانت‌داری در اموال یتیم
آیات۱۵۲ سوره انعام و ۳۴ سوره اسرا با عبارت یکسان و مشابه از نزدیک شدن و دخالت و تصرف در اموال یتیمان نهی می‌کند، مگر به احسن وجه(یعنی حفظ اموال و نیز افزایش آن). براساس این آیات که به تصرف در مال یتیم به احسن وجه دستور می‌دهد، فقها ازجمله شیخ‌انصاری، درباره رعایت مصلحت یا کفایت عدم‌وجود مفسده در این تصرف، بحث کرده‌اند. موضوع حفظ اموال یتیم در داستان خضر و موسی(ع) نیز آمده است. در جاهلیت، یتیمان را از ارث محروم می‌کردند و به‌جای حفظ و امانت‌داری اموالشان درباره آن سهل‌انگاری می‌کردند و باعث اتلاف آن می‌شدند و حتی برخی از آن‌ها اموال یتیم را به اموال خود اضافه و در آن تصرف باطل و حرام می‌کردند، از این‌رو در آیه سوم سوره نسا، سه حکم مهم درباره مال یتیم صادر می‌شود:
وجوب بازگرداندن اموال یتیمان به آنان.
نهی از تبدل خبیث به طیب(مانند خیانت در امانت نسبت‌به اموال یتیم).
حرمت مخلوط کردن مال خود با اموال یتیم و تصرف در مجموع آن‌ها.
آیه دهم سوره نسا به عذاب باطنی و اخروی تجاوز به اموال یتیمان و خوردن ظالمانه آن اشاره و چهره حقیقی تصرف ظالمانه در مال یتیم را آتش‌خواری معرفی می‌کند: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا؛ همانا کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و جور می‌خورند، آنان درحقیقت در شکم خود آتش فرومی‌برند و زود باشد که در آتش فروزان دوزخ درافتند». یعنی متجاوز با خوردن ظالمانه اموال یتیمان، هم‌اکنون آتش‌خواری را آغاز کرده است و در عالم طبیعت، آن را درک نمی‌کند اما با مرگ، عذاب اخروی را حس می‌کند. در این آیه، از کلمه «ظُلْمًا»(به ستم خوردن) که حصر و محدودیت را می‌رساند، معلوم می‌شود که تجارت و تصرف عادلانه با مال یتیم، ظلم و ستم نیست و جایز است. در روایات نیز خوردن ظالمانه مال یتیم، جزو هفت گناه کبیره برشمرده شده و برای آن، عقوبت دنیوی(ظهور آثار ظلم در ذریه ظالم) و اخروی(آتش جهنم) بیان شده است و فرقی میان کم یا زیاد بودن مقدار اکل مال یتیم نیست.
پاسخ برخی مراجع تقلید در مورد سؤال:
آیت‌ا...العظمی مکارم‌شیرازی
درصورتی‌که یقین به این مطلب دارید، جایز نیست.
آیت‌ا...العظمی صافی‌گلپایگانی
در فرض سؤال چنانچه معامله با عین مال یتیم نباشد، کما اینکه غالب معاملات به ذمه است، در این فرض، کار کردن در آژانس بلامانع است.
آیت‌ا...العظمی نوری‌همدانی
درصورتی‌که مکان مذکور غصبی باشد، توقف در آن و نماز در آن جایز نیست، ولی درآمدی که حاصل از جابه‌جایی مسافران[است] و با وسیله نقلیه مباح صورت می‌گیرد، مانعی ندارد.