احمد آفتابی
فعال فرهنگی
رمان «تبصره۲۲» یکی از معروف ترین رمان های ضدجنگ ادبیات آمریکا و یکی از نمونه های موفق و تأثیرگذار «طنز سیاه» است که در اغلب فهرست های مربوط به رتبه بندی رمان های برتر تاریخ جزء بالانشین هاست؛ رمانی که رخدادهای مربوط به گردان۲۵۶ هوایی ارتش ایالات متحده را در سال۱۹۴۴ و حین نبرد در جبهه ایتالیا، با استفاده از یک راوی دانای کل شوخ وشنگ و طناز روایت می کند، و بیش از آنکه به خود جنگ بپردازد، حاشیه های آن و آنچه در پشت صحنه نبرد رخ می دهد را پررنگ می سازد. همچنین، این رمان از آن گونه متن هایی است که نشان می دهد نویسنده اش هرآنچه در چنته داشته است، به کار بسته تا اثری ماندگار بیافریند. چیزهایی چون (۱) تجربه های دست اول خودش حین خدمت در ارتش آمریکا (او در سال۱۹۴۲ و هنگامی که نوزده ساله بوده به ارتش می پیوندد و در اوت۱۹۴۴ و در اوج جنگ جهانی دوم نخستین مأموریت هوایی خود را به عنوان بمب انداز جنگندهB25 انجام می دهد)، (۲) خاطرات شفاهی و مکتوب سربازان و افسران آمریکایی از جنگ جهانی دوم و به ویژه سال های پایانی آن، (۳) هوش سرشار و غبطه برانگیز زبانی کلامی و دایره واژگان وسیع و غنی، (۴) احاطه ستودنی بر فرهنگ و ادبیات، (۵) انشای محکم و استوار، و شاید از همه چشمگیرتر (۶) بیان شوخ و شیرین و طنزآمیز. همه این ها را بگذارید کنار هشت سال کار مداوم و وسواس گونه روی متن که نتیجه اش می شود یکی از رمان های برتر قرن بیستم.
برخورد هنرمندانه، هوشمندانه و درعین حال شوخ طبعانه نویسنده با یکایک عناصر رمان را می توان از همان نخستین مرحله مواجهه با متن، یعنی عنوان های انتخاب شده برای فصل های رمان، مشاهده کرد. رمان ۴۲فصل و حدود ۵۰شخصیت دارای 2وجه بیرونی شخصیتی، یعنی گفتار و کردار (یا به قول دوستان تئاتری: دیالوگ و اکت) دارد که نام ۲۹تا از آن ها، چه به صورت ساده و چه با توصیفاتی طنزآمیز (مانند «جو گرسنه» یا «سرگرد میجر میجر میجر»)، شده است عنوان بیشتر فصل های رمان. تا یادم نرفته عرض کنم که ‘Major’ یعنی «سرگرد»، و عنوان فصل نهم رمان، در زبان اصلی، چهاربار تکرار همین واژه است برای سربازی که نام، نام خانوادگی و حتی نام میانی اش «میجر» است. همچنین، نام گذاری فصل ها در مواردی نشان دهنده ارتقای نظامی یکی از شخصیت هاست؛ مثلا عنوان فصل هشتم «ستوان شایزکوف» است و عنوان فصل سی وهفتم «ژنرال شایزکوف»، و چقدر بامزه است این نظامی عاشق رژه که ظاهرا تنها کاری که بلد است، چیزی نیست جز طراحی و اجرای رژه.
در میان انبوه شخصیت های رمان -که حتی یکی از آن ها بدون پرداخت رها نشده اند- یکی از عجیب و غریب ترین هایشان خلبانی است به نام «مایلو مایندر بایندر» که نام او در عنوان سه تا از فصل های رمان قابل مشاهده است: فصل های۲۴، 32 و ۳۵ که به ترتیب «مایلو»، «مایلو شهردار» و «مایلو نظامی» نام گرفته اند. این جناب مایلو که رئیس بنگاه «ام اندام» نیز هست (هر دو M برگرفته از نام و نام خانوادگی خودش)، در اوج جنگ جهانی دوم با استفاده -و بهتر است بگویم «سوءاستفاده»- از هواپیماهای نظامی و بمب افکن ها، در حال تجارت و دادوستد با هر دو طرف جنگ (آلمان و آمریکا) و در واقع، پرکردن جیب خودش است. به این چند جمله از صفحه۲۹۵ توجه بفرمایید: «هواپیماهای مایلو تبدیل شده بودند به منظره ای آشنا. آن ها اجازه پرواز به همه جا داشتند. یک روز مایلو با مقامات نظامی آمریکا توافق نامه ای امضا کرد برای بمباران یک پل که تحت تصرف آلمان ها بود، و از طرف دیگر، با مقامات نظامی آلمانی توافق کرد که با آتش پدافند از این پل در برابر حملاتی که خودش تدارک دیده بود دفاع کند. مبلغ درخواستی اش از آمریکا برای حمله به پل به اندازه کل هزینه عملیات به اضافه 6درصد سود بود و مبلغ درخواستی اش از آلمان برای دفاع از این پل همان هزینه به اضافه 6درصد سود به علاوه 1000دلار برای هر هواپیمای آمریکایی که او ساقط کند.»
و اما شخصیت اصلی رمان که حیف است بدون اشاره به او این متن را تمام کنیم، یوساریان، سروانی آمریکایی است که -مشابه نویسنده رمان- به عنوان بمب انداز همراه هواپیماهای بمب افکن به مأموریت می رود و در سراسر رمان یک دغدغه بیشتر ندارد: زنده ماندن و برگشتن به خانه. مافوق یوساریان سرهنگی است به نام «کَث کارت» که هرچند خودش تاکنون فقط دوبار به مأموریت رفته است (که تازه یکی از آن ها برای سرزدن به بازار سیاه آب سردکن در ناپل بوده! [ص۴۲۴])، دائم درحال افزایش تعداد مأموریت های لازم برای ترخیص افراد تحت امرش و ازجمله یوساریان بینواست. این تعداد، در آغاز رمان برابر ۴۵ است و این در حالی است که یوساریان ۳۲مأموریت انجام داده است. اما هنگامی که یوساریان تعداد مأموریت هایش را (که در هریک از آن ها مرگ را از نزدیک ملاقات می کند) به ۴۴ افزایش می دهد، سرهنگ کث کارت تعداد مأموریت های لازم برای ترخیص را ۵۰تا اعلام می کند و همین طور، تا انتهای رمان، پنج تاپنج تا بر تعداد آن ها می افزاید، به گونه ای که در اواخر رمان (ص۵۰۹)، یوساریان با اینکه ۷۰بار با هواپیمای جنگی پرواز کرده (جالب است که نویسنده، خودش، در جنگ جهانی دوم ۶۰مأموریت پروازی انجام داده است)، همچنان ترخیص نمی شود. ظاهرا همین دور باطل (یا همان circular reasoning که پس از انتشار این رمان شده است معادل «تبصره۲۲») است که سبب می شود یوساریان یکی از ماندگارترین جملات رمان را حین گفت وگو با یکی از هم رزمانش بر زبان بیاورد: «دشمن کسیه که می خواد به کشتنت بده؛ مهم نیست توی کدوم جبهه ست. و این شامل سرهنگ کث کارت هم می شه» (ص۱۵۰).
«تبصره ۲۲»، نوشته جوزف هلر، ترجمه احسان نوروزی، نشر چشمه، ۵۱۸صفحه،420هزار تومان.