نسرین نقدی|در آستانه طلوع قرن دوم فعالیت حوزه علمیه قم، پیام تاریخی رهبر معظم انقلاب همچون چراغی فراروی مسیر تحول این نهاد کهن با ریشه‌هایی هزارودویست‌ساله تابید. معظم‌له با ترسیم پنج‌گانه ای تمدن‌ساز، حوزه را به میدانی برای نوآوری در علوم اسلامی، تربیت سربازان فکری انقلاب و تولید الگوهای بدیل در برابر تمدن بیمار غربی فراخواندند. این منشور تحولگرا که بر سه محور اجتهاد پویا، تبلیغ تهاجمی و مهندسی اجتماعی استوار است، نه‌تنها طلبه‌‌ها که هر ایرانی انقلابی را به تأمل وامی‌دارد.
در این شماره و شماره‌های آینده، این پیام عمیق را تحلیل خواهیم کرد. در ادامه با حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید صلح‌میرزایی، عضو مجلس خبرگان رهبری، هم‌کلام شده‌ایم. او در تحلیل این پیام، حوزه را سنگر مقاومت فرهنگی و پیشران جهاد تبیین و جهاد علمی می خواند و بر ضرورت تحول در مسیر پاسخگویی به نیازهای عصر حاضر تأکید می کند.
تحول در حوزه‌های علمیه؛ از دغدغه تاریخی تا افق آینده
بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب درباره ضرورت تحول در حوزه‌های علمیه، بازتابی از دغدغه‌های دیرینه ایشان در این زمینه است. معظم له از دوران ریاست‌جمهوری خود، با برگزاری جلسات متعدد در حوزه علمیه قم و حضور در مراسمی مانند عمامه‌گذاری طلاب، همواره بر اهمیت نوسازی و کارآمدسازی این نهاد تأکید کرده‌اند.
پس از آغاز رهبری، این مسئله با جدیت بیشتری پیگیری و در پیام اخیر نیز به‌عنوان محوری اساسی مطرح شد. ایشان با اشاره به نقش تاریخی آیتا...العظمی حائری‌یزدی(ره) در بازتأسیس حوزه قم، بر لزوم پرهیز از برخورد شعاری، نمایشی یا همایشی با این پیام تأکید کردند و خواستار تعامل همه‌جانبه نهادهای حوزوی ذیل هدایت‌های مراجع عظام برای دستیابی به تحولی عمیق شدند.
ترسیم ابعاد حوزه علمیه را در پنج محور کلیدی
بیانات رهبر معظم انقلاب تنها محدود به حوزه قم نیست، بلکه همه مراکز حوزوی در خراسان، اصفهان و همچنین نهادهایی مانند جامعه الزهرا(س)، دفتر تبلیغات اسلامی و سازمان اوقاف را نیز شامل می‌شود. همچنین، همکاری میان حوزه، دانشگاه و نهادهایی مانند شورای
عالی انقلاب فرهنگی برای تحقق این اهداف ضروری دانسته شده است.
معظم‌له در پیامشان، ابعاد حوزه علمیه را در پنج محور کلیدی ترسیم می‌کنند:
تقویت جایگاه علمی حوزه با تخصص‌های مشخص.
تربیت نیروهای توانمند برای تبلیغ «بلاغ مبین».
قرارگرفتن در خط‌مقدم مقابله با تهدیدات فرهنگی و اعتقادی دشمنان.
مشارکت در تولید نظامات اجتماعی و نرم‌افزارهای اداره جامعه.
نوآوری‌های تمدنی در راستای پیام جهانی اسلام.
تأثیرات حوزه در طی تاریخ
نگاه تاریخی به حوزه علمیه قم، نشان‌دهنده تأثیر شگرف آن در تحولات جهان اسلام است. تأسیس این حوزه توسط آیتا...حائری‌یزدی، اگرچه در ابتدا اقدامی محدود به نظر می‌رسید، به برکت نیت الهی و تلاش مجاهدانی مانند امام‌خمینی(ره)، به خیزشی جهانی انجامید که آثار آن در شخصیت‌هایی چون شهید سلیمانی و گسترش فرهنگ انقلاب در بیش از ۱۸۰کشور مشهود است. امروز نیز حوزه‌های علمیه با چالش‌هایی مانند پاسخگویی به نیازهای نسل جدید و مقابله با جنگ نرم دشمنان روبه‌رو هستند. تحول مدنظر رهبر معظم انقلاب، نه‌تنها بازسازی ساختارهای آموزشی، که احیای روحیه جهادی و مسئولیت‌پذیری در طلاب و استادان برای ایفای نقش در «تمدن نوین اسلامی» است. همچنین نگاه به تاریخ حوزه قم، نشان‌دهنده چالش‌های سخت بنیان‌گذاران آن در دوران رضاخان است؛ زمانی که طلاب در شرایطی سخت و با کمترین امکانات، در محاصره محدودیت‌های حکومتی به تحصیل و تبلیغ دین مشغول بودند.
معظم‌له با اشاره به لزوم به‌روزرسانی متون درسی و کوتاه‌کردن دوره‌های طولانی تحصیل، بر ضرورت اولویت‌بندی مسائل فقهی متناسب با نیازهای نظام اسلامی تأکید کردند.
فقه امروز باید بتواند به پرسش‌های نوین در حوزه‌هایی مانند عدالت اجتماعی، روابط بین‌الملل و سبک زندگی پاسخ دهد، بدون آنکه در جزئیات سنتی غرق شود و از اهداف کلان دین فاصله بگیرد.
تحول در حوزه‌های علمیه؛ ضرورت پاسخگویی به نیازهای زمانه
بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب درباره حوزه‌های علمیه، با تأکید بر هشت نکته کلیدی در بخش پایانی، چشم‌اندازی روشن از ضرورت تحول در این نهاد ارائه می‌دهد.
این نکات که مخاطبان مختلفی از طلاب تا مراجع عظام را شامل می‌شود، بر لزوم پرهیز از مقایسه سطحی وضع موجود با وضع مطلوب و ایجاد ناامیدی تأکید می‌کند. ایشان با اشاره به تجربه تاریخی حوزه قم در دوران بازتأسیس توسط آیتا... حائری‌یزدی، خاطرنشان می‌کنند که تحول واقعی نه با فشارهای غیرکارشناسی، بلکه با هدایت بزرگان حوزه و همکاری همه نهادهای مرتبط محقق می‌شود. معظم‌له همچنین بر ضرورت گفتمان‌سازی تحول درون‌حوزوی و پرهیز از برخوردهای شعاری یا نمایشی تأکید می‌کنند؛ چراکه حوزه باید با حفظ هویت دینی، پاسخگوی نیازهای پیچیده جامعه امروز باشد.
بلاغ مبین؛ نیاز نسل امروز
یکی از محورهای اصلی بیانات، نقش حوزه در «بلاغ مبین» و رساندن معارف اسلامی به عموم مردم است. رهبر معظم انقلاب با ابراز نگرانی از ضعف شبکه تبلیغی در مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها، خواستار تقویت نهادهای مبلغ و گسترش ارتباط حوزه با جامعه شدند. ایشان تأکید کردند که حوزه باید همچون چشمه‌ای جوشان، معارف توحیدی، اخلاقی و اجتماعی را از طریق روش‌های سنتی و نوین به نسل امروز منتقل کند. این امر مستلزم تربیت طلاب آشنا با علوم انسانی، مسلط به زبان روز و توانمند در ایجاد گفت‌وگو با مخاطبان متنوع است. تحول مورد نظر، تنها با عبور از روش‌های کلیشه‌ای و تمرکز بر تولید نرم‌افزارهای اداره جامعه در چارچوب تمدن نوین اسلامی، ممکن خواهد شد.
تحول در حوزه‌های علمیه؛ نقش بی‌بدیل در پیشبرد تمدن اسلامی
حوزه‌های علمیه به‌عنوان نهادهای تأثیرگذار در جامعه اسلامی، نقشی محوری در تبلیغ معارف دینی و پاسخگویی به نیازهای زمانه دارند. بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب بر ضرورت تقویت شبکه تبلیغی حوزه با رویکردی ایجابی و تهاجمی تأکید می‌کند؛ رویکردی که فراتر از موضع دفاعی سنتی، معارف توحیدی، اخلاقی و اجتماعی را با زبان روز به نسل امروز منتقل کند. این امر مستلزم تربیت مبلغانی مخلص و آشنا با علوم انسانی است که بتوانند در مساجد، مدارس، دانشگاه‌ها و حتی فضای مجازی حضوری فعال داشته باشند. تجربه موفق شخصیت‌هایی مانند حجت‌الاسلام‌والمسلمین قرائتی نشان می‌دهد که اخلاص و ارتباط مستقیم با مردم، تبلیغ را به حرکتی اثرگذار تبدیل می‌کند. با این حال، کمبود نیروی انسانی کارآمد و چالش‌هایی مانند معیشت طلاب و تهدیدهای امنیتی، لزوم حمایت همه‌جانبه از این نهاد را پررنگ می‌سازد.
زنگ خطرها در مسیر پیشبرد تمدن نوین اسلامی
حوزه‌های علمیه، همواره در خط‌مقدم مقابله با استعمار و استبداد ایستاده‌اند. از مبارزات علمای مشروطه تا نقش بی‌بدیل روحانیت در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، این نهاد ثابت کرده است که ذاتا جهادی و اصلاح‌گر است. رهبر معظم انقلاب با اشاره به خطر «تحجر» و انزواگرایی، بر ضرورت حضور فعال طلاب در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی تأکید می‌کنند.
امروزه نیز حوزه باید با تولید نرم‌افزارهای اداره جامعه، الگوهای اسلامی جایگزینِ نظامات غربی در اقتصاد، سیاست و علوم‌انسانی ارائه دهد. این مهم تنها با همکاری نهادهایی مانند دانشگاه و شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های فقه پویا و فلسفه اسلامی ممکن خواهد شد.
افزون‌بر این، حوزه‌های علمیه وظیفه‌ای تمدنی در ابطال الگوهای غربی و پیشبرد «تمدن نوین اسلامی» برعهده دارند. معظم‌له با ترسیم مبانی این تمدن - مانند توحید، عدالت و کرامت انسان- بر لزوم بازخوانی فقه با نگاهی کلان و پاسخگو به مسائل جهانی تأکید می‌کنند. تحقق این آرمان، نیازمند اجتهادی است که عنصر زمان و مکان را در کنار حفظ اصالت شریعت لحاظ کند. حوزه‌های علمیه با تربیت اندیشمندانی آشنا به معارف دینی و مسائل روز، می‌توانند پرچمداران گفت‌وگوی اسلام با جهان باشند و الگویی پیشرو از تعامل دین با جامعه ارائه دهند.