تشدید آلایندگی از  گذر دباغ خانه

بنیامین یوسف‌زاده
خبر نگار 
  «کشف‌رود» باید هم همچنان حال خوبی نداشته باشد وقتی کماکان درِ رسیدگی به آن، روی همان پاشنه قبلی می‌چرخد؛ روی پاشنه آلایندگی و آلودگی آب که حالا دو دهه‌ای می‌شود صحنه‌گردان اصلی حال‌وروز این رودخانه اساطیری شده است. وضعیت این محدوده حداقل در 6سال اخیر نه به پیش رفته است و نه به پس؛ گویی زمان هم در کشف‌رود ایستاده است. از 290کیلومتر طول این وسعت طبیعی که شعبه‌ای از آن از کوه‌های هزارمسجد و شعبه‌ای دیگر از ارتفاعات بینالود سرچشمه می‌گیرد، حدود هشتاد کیلومتر در همسایگی مشهد قرار دارد و همین مجاورت، سبب‌ساز حاشیه‌سازی‌های زیادی برای حریم، بستر و تغذیه این یادگار تاریخی شده است؛ هشتاد کیلومتر پرماجرا که از قبل پل شاهنامه شروع می‌شود و تا چند کیلومتر بعد از پربحث‌ترین نقطه این رودخانه، یعنی محدوده «چرمشهر»، امتداد پیدا می‌کند. ناسازگاری شهر با کشف‌رود هم تاریخچه‌ای سه‌دهه‌ای دارد و به وقتی برمی‌گردد که به‌دلیل وسعت مشهد، بخش زیادی از فاضلاب‌ خانگی و بعد از آن صنعتی، راهی به‌جز سرازیر شدن در رودخانه شهر پیدا نکرد و این بافت طبیعی را از کارکرد واقعی خود در جایگاه یک رودخانه فصلی که باید مهارکننده آب‌های موسمی باشد، خارج کرد؛ مشکلی که پس از سال‌ها و با وجود احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در گوشه‌وکنار کشف‌رود، همچنان دست از گریبان این رود برنداشته است و سایه آلودگی همچنان بر سر آن سنگینی می‌کند. مشکل اصلی کشف‌رود هم از سه حالت خارج نیست؛ سرایز شدن کانال‌های فاضلاب شهری از چند نقطه به رودخانه، فاضلاب‌های تصفیه‌شده تصفیه‌خانه‌های مسیر که در برخی مقاطع با استانداردهای محیط‌زیستی همخوانی ندارد و درنهایت «بای‌پس» شدن بخشی از حجم ورودی تصفیه‌خانه‌ها به‌دلیل ناترازی ظرفیت تصفیه. از آلایندگی بخش‌های مختلف کشف‌رود و علل آن، کم گزارش تهیه نشده است، اما با همراهی کارشناسان شرکت آب‌‌منطقه‌ای خراسان‌رضوی سری به چهار نقطه حساس این رودخانه زدیم تا این‌بار، نمونه‌گیری‌ها با ما سخن بگویند. این نمونه‌گیری‌ها، چهار نقطه اصلی کشف‌رود در تقاطع پل کلاته‌نوری بعد از خروجی تصفیه‌خانه‌های پرکندآباد یک و 2، تقاطع پل سنگ‌بر، نرسیده به تصفیه‌خانه‌های اولنگ و التیمور، تقاطع جاده گاز بعد از این دو تصفیه‌خانه و درنهایت خروجی تصفیه‌خانه چرمشهر را بررسی می‌کند و به‌خوبی نشان می‌دهد که منشأ آلایندگی این رودخانه به کجا برمی‌گردد.

خروجی چرمشهر؛ آلوده ترین نقطه
هرچند از پنج تصفیه خانه فعال در امتداد کشف رود که زیر نظر شرکت آبفای مشهد اداره می شود، سیستم سه تصفیه خانه یعنی تصفیه خانه های پرکندآباد یک و 2 و تصفیه خانه اولنگ، قدیمی است و در آن ها از شیوه هایی مثل «برکه تثبیت» و «لاگون هوادهی» استفاده می شود، عناصر موجود در نمونه آب یا پساب موجود در محدوده پل کلاته نوری تا تقاطع جاده گاز و حتی بعد از آن تا قبل از خروجی تصفیه خانه چرمشهر، نشانی از بحرانی بودن شرایط زیست محیطی این رودخانه ندارد و می توان زیاد بودن جزئی برخی شاخص ها همچون میزان اسیدی بودن آب(PH)، هدایت الکتریکی(EC) و رنگ حقیقی را به دیده اغماض پذیرفت؛ البته در همین محدوده ها هم در نمونه گیری هایی که مربوط به روزهای ابتدای زمستان سال1403 است، برخی مقادیر همچون شاخص اکسیژن خواهی بیولوژیکی فاضلاب(BOD)، شاخص اکسیژن دهی بیولوژیکی فاضلاب(COD)، شاخص مجموع مواد معلق (TSS)، میزان نیترات و کدورت موجود، ارقامی بیشتر از سطح استاندارد را نشان می دهد.  
با این حال وقتی متوجه تفاوت در میان ارقام و اعداد شاخص ها می شویم که محدوده تقاطع جاده گاز را به سمت خروجی تصفیه خانه فاضلاب صنعتی چرمشهر طی کنیم. تا این محدوده هرچه در کشف رود هست و نیست، در زمره فاضلاب های شهری اعم از فاضلاب های تانکری، پساب تصفیه خانه های فاضلاب و فاضلاب هایی است که کانال های مختلف از شهر مشهد به نقاط مختلف این رود رهنمون می کنند. اما خروجی تصفیه خانه چرمشهر که کمتر از یک سال از افتتاحش می گذرد، روایتی دیگر دارد و به نوعی در تمامی شاخص ها نمره مردودی می گیرد. به دلیل اهمیت موضوع و به منظور مستدل بودن ادعایمان، خروجی این تصفیه خانه را بیش از یک بار و در مقاطع زمانی سوم دی و هفدهم بهمن1403 آزمایش کردیم. طبیعتا به دلیل حساسیت موضوع و تخصصی بودن فرایند آزمایش، پاسخ این نمونه برداری نیز با فاصله آماده شده است.

همان گونه که در جدول مشاهده می کنید، میزان عناصر موجود در پساب آزمایش شده این محدوده در بیشتر شاخص ها به ویژه شاخص هایی همچون هدایت الکتریکی، مجموع مواد معلق، کلرور، نیترات و (BOD) و (COD) بسیار بالاتر از سطح استاندارد درنظرگرفته شده برای خروجی فاضلاب است.  
مدیر دفتر محیط زیست و کیفیت منابع آبی شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی در واکاوی آمار تحلیلی جداول به دست آمده از بازدیدهای کارشناسان این مجموعه از نقاط مختلف کشف رود، با صحه گذاشتن بر غلظت زیاد برخی عناصر در خروجی تصفیه خانه چرمشهر می گوید: متأسفانه کیفیت خروجی این تصفیه خانه اصلا جالب نیست و به معنای دیگر پساب حاصل از آن، قابلیت استفاده برای هیچ مصرفی حتی بخش صنعتی را ندارد. دو گمان هم در این باره دور از ذهن نیست؛ یکی اینکه تصفیه خانه در زمان انجام آزمایش ها فعال نبوده است و گمان دوم اینکه این مجموعه به درستی بهره برداری نمی شود.  
به گفته سیدجواد موسوی، شاخص هدایت الکتریکی در خروجی این تصفیه خانه درحالی در دو مقطع زمانی بالاتر از 18هزار و 22هزار(میکروزیمنس بر سانتی متر) بوده است که این رقم باید به طور متوسط بین 500 تا 2هزارو500 باشد. همچنین استانداردCOD برای خروجی فاضلاب به منظور تخلیه آب های سطحی و چاه های جاذب، رقمی معادل 60میلی گرم بر لیتر و برای مصارف کشاورزی و آبیاری رقمی حدود 200میلی گرم بر لیتر محاسبه شده است، درحالی که این میزان در خروجی تصفیه خانه چرمشهر در بازه های مذکور، به ترتیب بیشتر از 2هزارو900 و 5هزارو400میلی گرم بر لیتر ثبت شده است.  
وی ادامه می دهد: از سوی دیگر میزان BOD که باید رقمی معادل 30میلی گرم در لیتر برای تخلیه آب های سطحی و چاه های جاذب و عددی معادل 100میلی گرم بر لیتر برای مصارف کشاورزی و آبیاری باشد، در دو مقطع زمانی در خروجی چرمشهر، اعدادی به ترتیب هزارو600 و 3هزارمیلی گرم بر لیتر برآورد شده است. نکته دارای اهمیت دیگر، میزان کلرور پساب است که بر اساس استانداردهای موجود در هر سه بخش مصرفی، باید 600میلی گرم بر لیتر باشد اما در نمونه گیری های انجام شده، ارقامی معادل 4هزارو880 و 5هزارو980میلی گرم بر لیتر را نشان می دهد.  
مدیردفتر محیط زیست و کیفیت منابع آبی شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی با بیان اینکه تا قبل از چرمشهر همه پساب ها در زمره پساب های خانگی به شمار می آید، می گوید: درحال حاضر به سبب فعالیت تصفیه خانه هایی همچون خین عرب و التیمور که عملکرد خوبی در تصفیه فاضلاب های شهری دارند، بخش زیادی از پساب های ورودی به کشف رود، حدفاصل کلاته نوری تا جاده گاز، با استانداردهای لازم همخوانی دارد اما بعد از این نقطه به دلیل فاضلاب صنعتی چرمشهر و بار آلی بسیار زیادی که در خروجی تصفیه خانه آن دیده می شود، شاهد آلایندگی بی رویه هستیم.  

چرمشهر و فلزات سنگینش
اما معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در پاسخ به این سؤال که چرا مسئله بزرگی همچون چرمشهر در کشف رود همچنان لاینحل باقی مانده است، می گوید: با سؤال شما به این صورت مخالف هستم. آیا واقعا تصفیه خانه چرمشهر هیچ گونه نقشی در تصفیه فاضلاب واحدهای پوست چرم نداشته است؟ قطعا تأثیرگذار بوده است، به نحوی که درحال حاضر ورود فلزات سنگین که یکی از آلاینده های مهم خاک هستند، در این مجموعه در حد استاندارد است.  
مهدی یزدان جو با این حال بر این نکته هم تأکید می کند که کاستی هایی در این زمینه وجود دارد که متولیان امر باید پیگیری و رفع کنند.   
به گفته او، مطابق با نتایج آخرین آزمایش های انجام شده در خروجی تصفیه خانه چرمشهر، میزان شاخص هایی همچون کلراید، COD و BOD به صورت غیرمجاز زیاد بوده است. مسلما چنین پسابی هنوز هم آلاینده کشف رود خواهد بود و این اداره کل بنا بر وظیفه ذاتی، این واحد را به مراجع قضایی معرفی کرده است که پرونده آن در دست اقدام است و براساس آخرین اطلاعات در مرحله بازپرسی قرار دارد.  
با این حال معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست در واکنش به سؤالی درباره چرایی آلایندگی چرمشهر که سبب افزایش شاخص هایCOD و BOD شده است، می گوید: این یک موضوع تخصصی است که در حوزه وظایف این اداره کل نیست. اداره کل حفاظت محیط زیست در نوع و سیستم فرایند هیچ کدام از تصفیه خانه‌ها ورود نداشته و ملاک خروجی تصفیه خانه به محیط های پذیرنده است که وظایف سامان دهی و پایش از آنجا شروع می شود.  
وی که معتقد است حال وروز نقاط دیگر کشف رود نیز همچنان غیرقبول است، این گونه صحبت هایش را ادامه می دهد: با توجه به اینکه اداره کل محیط زیست در هر فصل از 10نقطه مهم کشف رود ازجمله بعد از محل تخلیه پساب شهرک صنعتی چرمشهر، پل سیاسک، پل قازقان، پل کلاته نوری، پل کمربندی شمالی، کال اول جاده کلات، کال پاوا و... نمونه برداری می کند، متأسفانه در تمام نقاط، وضعیت رودخانه مطابق با شاخص کیفیت منابع آب های سطحی ایران نیست. خروجی تصفیه خانه های جدیدی مانند التیمور و خین عرب که اتفاقا بیشترین ظرفیت تصفیه را هم دارند، نسبتا وضعیت مناسبی دارد اما خروجی تصفیه خانه های قدیمی تر همچون پرکندآباد2 و اولنگ اسدی، استاندارد نیست. ازسوی دیگر خروجی تصفیه خانه پرکندآباد یک، ثبات لازم را ندارد.  

تصفیه خانه مشکلی ندارد، مشکل از واحدهاست
تصفیه خانه چرمشهر به نوعی آخرین حلقه تصفیه فعال در مسیر کشف رود به شمار می آید که برخلاف پنج تصفیه خانه فعال شرکت آبفا و یک تصفیه خانه درحال ساخت «سپتاژ» برای فاضلاب های تانکری که تحت مدیریت شهرداری مشهد است، الزاما کارکردی کاملا صنعتی دارد و مدیریت آن نیز برعهده شرکت شهرک های صنعتی استان گذاشته شده است. از نام شهرک صنعتی چرمشهر نیز کاملا مشهود است که حرف اول را در این مجموعه، دباغ خانه هایی می زنند که با پوست و چرم حیوانات سروکار دارند. به گفته کارشناسان، همین موضوع و بار آلی زیاد مواد مورد استفاده در این صنعت، سبب ساز بروز آلایندگی فراوان خروجی این مجموعه می شود.  
البته مدیر ایمنی بهداشت محیط زیست و انرژی شرکت شهرک های صنعتی استان با دفاع از عملکرد تصفیه خانه چرمشهر که فاز نخست آن در سال1398 و فاز دومش در خرداد سال گذشته به بهره برداری رسیده است، مشکل اصلی را ازسوی برخی واحدهای صنعتی فعال در این مجموعه می داند که به ضوابط محیط زیستی و تعهدی که برای پیش تصفیه آلایندگی صنعت خود داده اند، پایبند نیستند.  
علی هوشمند می گوید: ماهیت فاضلاب چرمشهر به دلیل استفاده از نمک در کارهای مرتبط با دباغی، شور است و همین موضوع یکی از دلایل بی میلی کشاورزان پایین دست برای استفاده از چنین پسابی است. ازسوی دیگر آبی که از چرمشهر وارد کشف رود می شود، فقط حدود یک درصد از آبی است که در این رودخانه جریان پیدا می کند، با این حال ما هم به عنوان شرکت شهرک ها، نفی کننده مشکلات نیستیم و قبول داریم که به استاندارد لازم نرسیده ایم. وی ادامه می دهد: اما این شرایط یک مانع بزرگ دارد و تا زمانی که آن را حل نکنیم، نمی توانیم درباره استاندارد شدن خروجی تصفیه خانه صحبت کنیم. هر تصفیه خانه با یک قرار و یک مبنای مشخص طراحی می شود و با احتساب پذیرش حدی از آلودگی، خروجی متناسب با آن را اندازه گیری و ارزیابی می کند. به معنای دیگر تصفیه خانه ها به خودی خود، دوستداران محیط زیست به شمار می آیند؛ چراکه حدفاصل بین آلایندگی و محیط پذیرنده گام برمی دارند. با این تفاصیل اگر فاضلاب را بیش از حد استاندارد یک تصفیه خانه بارگذاری کنیم، نباید انتظار لازم را از کارکرد و عملکرد آن داشته باشیم.

CODورودی چرمشهر از 10هزار تا 40هزار
مدیر ایمنی بهداشت محیط زیست و انرژی شرکت شهرک های صنعتی خراسان رضوی، عددCOD میکس ورودی فاضلاب واحدهای شهرک صنعتی چرمشهر به تصفیه خانه این مجموعه را به طور میانگین بیش از 10هزار میلی گرم بر لیتر می داند و می گوید: متأسفانه برای برخی واحدهای متخلف، این عدد به 40هزار میلی گرم بر لیتر هم می رسد. تصفیه خانه چرمشهر این قابلیت را دارد که 90درصد این آلایندگی را مهار کند اما آن قدر حجم این آلودگی از محل تولید در واحدهای صنعتی زیاد است که عدد خروجی تصفیه خانه را نیز چندین برابر بیشتر از حدمجاز و استاندارد می کند. در این شرایط همه تقصیرها را گردن تصفیه خانه می اندازند، بدون اینکه بدانند مشکل جای دیگری است.  
وی با بیان اینکه برخی واحدها در این زمینه در حاشیه امن قرار گرفته اند و برخی آدم های آلاینده از وضعیت پیش آمده کیف می کنند و حظ کامل را می برند، امیدوار است پرونده تقریبا 10واحد آلاینده ای که در این زمینه محیط زیست، شناسایی و به دستگاه قضا معرفی کرده است، هرچه سریع تر تعیین تکلیف شود.  
او در پاسخ به این سؤال که درنهایت چه برخوردی با این واحدها می شود و آیا شاهد پلمب چنین صنایع آلاینده ای خواهیم بود، می گوید: در صورت محرز شدن آلایندگی واحدها، آن ها در زمره واحد آلاینده قرار می گیرند و سرنوشتی همچون جرائم زیست محیطی و لحاظ کردن یک درهزار فروش برایشان رقم خواهد خورد؛ البته ضابط این کار، دستگاه محیط زیست است و نظارت های لازم را در این زمینه انجام می دهد.