مرثیه‌ای برای فرزندآوری

فاطمه رافع
خبر نگار 
  تازه ترین آمارهای ثبت احوال از وقایع حیاتی در کشور و نیز خراسان رضوی، پنجره ای از آینده در مقابلمان می گشاید که گویی تیره و تارتر از پیش است؛ بر اساس این آمارها، پارسال ۹۴هزارو۵۵۷نوزاد در خراسان رضوی متولد شده اند؛ رقمی که در سال قبل تر از آن، ۱۰۱هزارو۶۵۹ نفر و در سال1393 یعنی یک دهه پیش، ۱۴۹هزارو۲۳۵نوزاد بوده است. به عبارتی، پارسال نه تنها سقوط تاریخی فرزندآوری در استان به زیر 100هزار نوزاد را تجربه کرده ایم، بلکه این رقم در مقایسه با 10سال قبل، حاکی از آن است که 54هزارو678 نوزاد هم در استان ما کمتر متولد شده اند. حالا با یک دودوتا، چهارتای ساده می توان دریافت که در یک دهه گذشته میزان زادوولدها در استان ما حدود 6/36درصد کاهش یافته است. اگر بخواهیم به میانگین سالانه این سیر نزولی هم برسیم، باید بگوییم که هر سال تقریبا 6/3درصد از میزان ولادت ها در استان ما کاسته شده است. این ها فقط آماری خشک وخالی نیست، بلکه از سیر کاهشی آرام اما بی وقفه ای در فرزندآوری حکایت دارد که حالا دیگر نمی توان آن را صرفا یک تغییر آماری دانست، بلکه سقوطی تاریخی است که آینده را تهدید می کند. محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، آذر پارسال از این سقوط تاریخی در کشور خبر داده و گفته بود که امسال برای نخستین بار در تاریخ کشور، تعداد تولدها به زیر یک میلیون نفر خواهد رسید. آمار تازه ثبت احوال بر این گزاره هم مهر تأیید زده است: درمجموع 12ماه پارسال، 979هزارو928نوزاد در کشور متولد شده اند.  

رشد 41درصدی بی میلی به فرزندآوری
کاهش میزان زادوولد، درکنار افزایش امید به زندگی، سبب شده است ترکیب جمعیتی ایران و به تبع آن خراسان رضوی، به سمت سالمندی حرکت کند. این تغییر ساختاری می تواند اقتصاد کشور را تحت فشار قرار دهد. کاهش نیروی کار جوان، افزایش هزینه های بهداشت و درمان، فشار بر سیستم های حمایتی همچون صندوق های بازنشستگی و حتی تغییرات اجتماعی در سبک زندگی، جزو چالش های اساسی ناشی از این روند هستند.  
بررسی ها نشان می دهد دلایل این کاهش چندوجهی هستند. سیاست های تبلیغاتی دهه های گذشته که بر شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تأکید می کردند، تأثیر چشمگیری بر نگرش عمومی گذاشته است. ازسوی دیگر، مشکلات اقتصادی و معیشتی امروز، ازجمله افزایش تورم، هزینه های هنگفت مسکن و نبود ثبات اقتصادی، سبب شده است بسیاری از خانواده ها تمایلی به فرزندآوری نداشته باشند. پیمایش ملی جدید درباره تمایلات فرزندآوری ایرانیان نیز نشان می دهد که 8/77درصد از زنان و مردان متأهل بیست تا پنجاه ساله اعلام کرده اند که قصد فرزندآوری ندارند؛ آن ها در پاسخ به دلیل این بی رغبتی، هم از ناامیدی از آینده گفته اند و هم از مشکلات معیشتی و دشواری های تأمین مسکن. سال1397 هم پیمایشی ملی در 31استان کشور انجام شد که براساس آن، 7/36درصد از پاسخگویان به فرزندآوری ابراز بی میلی کرده بودند. مقایسه این دو رقم نشان می‎دهد که در فاصله زمانی 6سال گذشته، 41درصد بر تعداد افرادی که به فرزندآوری پاسخ منفی داده اند، افزوده شده است.  
شهلا کاظمی پور، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و جمعیت شناس، پیش تر در گفت وگویی درباره علت کاهش نرخ باروری گفته بود: کاهش میل به فرزندآوری و افزایش سن بارداری، به فردگرایی، افزایش تحصیلات، شهرنشینی و کسب رفاه مربوط می شود. این موضوع در تمایل به افزایش کیفیت و وسواس زوجین در داشتن فرزند باکیفیت خلاصه می شود. به گفته او، داشتن فرزند از نظر روانی، اجتماعی و اقتصادی هزینه بر است؛ دلواپسی هایی که خانواده ها از نظر مسائل اجتماعی و اقتصادی دارند، هم مؤثر است و همه این عوامل در این عبارت خلاصه می شود: تأکید خانواده ها بر افزایش کیفیت برای خود و فرزندانشان.  

ازدواج به طلاق؛ 2 به یک
اگر بخواهیم به عمق ریشه های بحران فرزندآوری برسیم، باید نگاهی به بنیان های شکل گیری خانواده در خراسان رضوی بیندازیم؛ جایی که حالا دیگر چند وقتی است که ازدواج ها کمتر دوام می آورند و طلاق ها با سرعتی نگران کننده افزایش یافته اند. آمارهای ثبت احوال نشان می دهد که روند نزولی ازدواج، در کنار افزایش بی رویه طلاق، ساختار اجتماعی استان را به چالشی جدی کشانده است. در گذشته، از هر چهار ازدواج، یکی به جدایی ختم می شد؛ سپس این نسبت به یک سوم رسید، اما اکنون شرایط حتی بحرانی تر شده است و نیمی از ازدواج ها درنهایت به طلاق منجر می شود. این یعنی خانواده ها بیش از پیش در معرض فروپاشی هستند و پیوندهای اجتماعی شکننده تر شده است. با استناد به همین آمار تازه منتشرشده ثبت احوال، باید بگوییم که در سال گذشته، 43هزارو569وصلت و در مقابل 20هزارو818طلاق در خراسان ‎رضوی ثبت شده است؛ یعنی به ازای هر 2.09ازدواج، یک طلاق. اگر روند فعلی ادامه یابد، نمی توان انتظار داشت تمایل به فرزندآوری در شرایطی که حتی ازدواج ها ثبات ندارند، رشد کند. نظام خانواده درحال تغییر است و اگر سیاست گذاری ها نتوانند این موج را مهار کنند، آینده جمعیتی با چالش های عمیق تری روبه رو خواهد شد.  

غریزه؛ در تقابل با ترس از آینده
پیش بینی ها و هشدارهای مسئولان حکایت از آن دارد که سهم کنونی 4/10درصدی سالمندان از جمعیت کشور، طی 25سال آینده به 5/26درصد خواهد رسید و اگر روند حرکت پرشتاب کنونی به سمت سالمندی جمعیت متوقف نشود، آثار مخرب و زیان‎بار آن، همچون بروز چالش ها در زمینه تأمین نیروی کار، حفظ رشد اقتصادی و مدیریت هزینه های اجتماعی و... در سال های آینده نمایان خواهد شد.  
بیراه نگفته ایم اگر بگوییم که در وضعیت کنونی، انتخاب فرزندآوری به یکی از چالش های بزرگ مردم و حاکمیت تبدیل شده است. پیش تر با استناد به نتایج پیمایش ملی اخیر درباره میل به فرزندآوری در یادداشتی با تیتر «بیم فردا؛ سد راه فرزندآوری» گفتیم که 8/77درصد از پاسخگویان اعلام کرده اند تمایلی به فرزندآوری ندارند؛ البته در ادامه از آن ها پرسیده شده است که آیا برای سه تا پنج سال آینده تمایل به فرزندآوری دارید. پاسخ 41درصدشان مثبت بوده است؛ این یعنی برای برخی زنان طبقه متوسط، مادر شدن، و برای برخی مردان این طبقه، پدر شدن به رؤیایی می ماند که به دلیل بیم فردا و مشکلات اقتصادی ناچارند در ذهن خود، دورش را یک خط قرمز بکشند و بی خیالش شوند.  
مریم سمیعی که البته اسمش را به درخواست خودش به شکل مستعار در اینجا ذکر کرده ایم، یکی از نمونه های همین ادعاست. او که شهروند سی وهشت ساله مشهدی و کارمند است و 6سال هم از ازدواجش می گذرد، به گفته خودش، دلش غنج می رود برای آنکه دخترک شیرین زبانی که در خانه «تاتاتی تی» می کند، مامان صدایش بزند، با این حال او، مادر شدن را انتخاب نکرده است و با تأکید هم می گوید که این کار را نخواهد کرد؛ چون از ناامنی های اقتصادی و اجتماعی هراس دارد.  

دنده معکوس فرزندآوری
این ها را گفتیم تا به این نتیجه برسیم که اگرچه روند زادوولد در یک دهه اخیر -چه در خراسان رضوی و چه در کشور- نزولی بوده و سیاست گذاری هایی همچون تصویب «قانون جوانی جمعیت» نیز نتوانسته است این سیر نزولی را حتی متوقف کند، با این حال با اتخاذ سیاست های صحیح و پایدار، می توان این وضعیت را تغییر داد؛ یعنی همان طور که شهلا کاظمی، جمعیت شناس و دیگر جامعه شناسان و کارشناسان اقتصادی می گویند، اگر بهبود وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم حاصل شود و نگرانی ها از تأمین آینده فرزندان جدید کاهش یابد و مردم کمی از بهبود کیفی وضعیت زندگی هایشان خاطرجمع شوند، این میل به فرزندآوری، دست کم در این 41درصد سبب خواهد شد که آن ها، رؤیای پدر و مادر شدن را از پشت خط قرمزهای ذهنی خود بیرون بکشند و آن را به حقیقت تبدیل کنند.  
کاهش نرخ زادوولد نه فقط یک مسئله جمعیتی بلکه یک چالش ملی است که ابعاد گسترده ای دارد. ضروری است که سیاست گذاران با نگاه جامع تری به این موضوع بنگرند و از رویکردهای کوتاه مدت به سمت برنامه های بلندمدت و پایدار حرکت کنند. ایجاد ثبات اقتصادی و کاهش تورم، حمایت های واقعی نه کاغذی، افزایش کیفیت زندگی و فرهنگ سازی می تواند در این مسیر راهگشا باشد، با این حال زمان برای تغییرات محدود است. اگر این روند ادامه یابد، در دهه های آینده با چالش های بزرگی در زمینه تأمین نیروی کار، حفظ رشد اقتصادی و مدیریت هزینه های اجتماعی مواجه خواهیم شد، بنابراین از فرصت باقی مانده، باید هوشمندانه استفاده کرد.