افسانه مرد خراسانی

فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی، که دیرزمانی در برابر فرهنگ رسمی و ادبیات مکتوبْ آن‌ها را وزنی نمی‌نهادند، امروز مسائلی مهم شناخته می‌شوند که پژوهش در آن‌ها منافع بسیاری دارد، هم فواید اسطوره‌شناختی و تاریخی و هم عواید زبان‌شناختی و ادبی؛ برای همین است که پژوهشگرانی از شاخه‌های متعدد و متنوع به آن روی می‌آورند و به قدر دانش و کوشش خود از آن بهره می‌گیرند. خوشبختانه، در ایران نیز -که میراثی عظیم از فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی دارد- پژوهشگرانی در این مسائل غور کرده‌اند. یکی از این پژوهشگران، همشهری فقید ما، زنده‌یاد محسن میهن‌دوست، بود.

کوتاه درباره پژوهشگری که  نیم قرن به پژوهش در فرهنگ عامه و اوسنه ها پرداخت
موشکافی نشانه ها برای فهم مرگ
 خادم| محسن میهن دوست (۸ بهمن ۱۳۲۳ – ۱۳ شهریور ۱۴۰۱) حدود نیم قرن به پژوهش در فرهنگ عامه، اسطوره شناسی و افسانه پژوهی مشغول بود که حاصل آن کتاب هایی مانند «اسطوره آب، چیستی پری»، «اوسنه های بخت»، «اوسنه های پهلوانی-تغزلی و درنگی تحلیلی و نظری در آن ها»، «اوسنه های چندموضوعی و درنگی در اصطلاح 'مکر زن'»، «اوسنه های خواب و درنگی تحلیلی و نظری در آن ها»، «اوسنه های عاشقی»، «باکره های پری زاد»، «پریان آب، انار بهشتی»، «پژوهش عمومی فرهنگ عامه»، «سمندر چل گیس»، «سنت شکن»، «کله فریاد»، و «نه کلید» است که در سال های مختلف ناشرهایی همچون مرکز، توس، گل آذین، ترانه و کتاب سرای تندیس منتشر شد.
ابهام و رازآلودگی زندگی و مرگ و همه مصائب همراه آن از مهم ترین انگیزه های او برای پرداختن به فرهنگ عامه و ریز شدن در آن بوده است، به قصد یافتن پاسخ یا -دست کم- قرار گرفتن. میهن دوست، خود، در گفت وگویی با مجله «بارثاوا» در سال ۱۳۹۷، به این موضوع اشاره کرده است: «آدمی از مواجهه با مرگ در رنج است. بنابراین، این شد که من رفتم به سراغ موشکافی استعاره ها و نشانه ها و آیین ها تا بفهمم چگونه این مردمان جهان و بلکه مردمان داخل این جغرافیای ناباور با جدالی درگیرند که جدال ناخواسته است.»
او، در گفت وگویی که سال ۱۳۸۷ با «کتاب ماه هنر» داشته، درباره قدمت و اهمیت ادبیات شفاهی گفته است: «ادبیات شفاهی قدمتی برابر با زبان دارد و در آغازْ حاصل همان رابطه میان انسان با انسان و طبیعت و اشیا بوده است. من نمی دانم نخست آیین های ابتدایی به وجود آمده اند یا اسطوره ها، اما شک ندارم که نخست اوسنه ها بوده اند و بعد کسی (یا افرادی) آن ها را جمع و در شکل اسطوره بیان می کند. بنابراین، ادبیات شفاهی 'ادبیات آغازین ارتباط' میان انسان با هستی است.» میهن دوست، در ادامه این گفت وگو، ضمن نفی تقابل ادبیات شفاهی با ادبیات نخبه گرا، افزوده است: «نخبگان، معمولا، از ادبیات شفاهی بهره می گرفته اند: مولوی، فردوسی، بابا طاهر، عبید، ... . ادبیات شفاهی ذهنیتی بکر است که حاصل تفکری بی واسطه و طبیعت گرا بوده و 'می گوید'، بی آن که ادعای 'گفتن' داشته باشد.»
میهن دوست، از اواخر دهه40 خورشیدی، به عنوان پژوهشگرِ «پژوهشکده مردم شناسی و فرهنگ عامه» به نقاط مختلف ایران سفر کرد و به کار پژوهش و تحقیق در افسانه ها و فولکلور اقوام مختلف کشور پرداخت. او البته عمده توش وتوان خود را در خراسان، و خاصه در مرکز و جنوب خراسان، صرف کرد. میهن دوست زاده مشهد و از خطه خراسان بود، اما تمرکزش بر این جغرافیا فقط به این دلیل نبود، چنان که در همان گفت وگو با مجله «بارثاوا»، ضمن اشاره به قابلیت ها و ویژگی های خراسان و مردم و شاعران آن، گفته است: «وقتی موشکافانه نگاه می کنی، می بینی که خراسان جغرافیایی بسیار جادویی دارد. شعر ما شعر فلسفی است. [...] مرگ شناسی در خراسان ریشه دار است، از رودکی تا فردوسی و همین طور بیایید تا عصر حاضر.»
درهرحال، به گفته محمد جعفری (قنواتی)، سرویراستار «دانشنامه فرهنگ مردم ایران»، محسن میهن دوست در حوزه افسانه پژوهی -هم در عرصه ثبت و ضبط، و هم در تحلیل آن- دستاوردهای درخشانی برای فولکلورپژوهی ایران داشته است.

گپی با سیدمهدی سیدی درباره محسن میهن دوست و اهمیت کارهای او
پژوهشگری که مغتنم بود
رادمنش|سیدمهدی سیدی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ، که -علاوه بر آثاری درباره فردوسی و «شاهنامه» و «تاریخ بیهقی»- تألیفاتی درباره فرهنگ و هویت خراسان دارد، با تأکید بر اهمیت مجموع کارها و آثار منتشرشده محسن میهن دوست، کتاب «کله فریاد» را بهترین اثر این پژوهشگر و اسطوره شناس و افسانه پژوه می داند، اثری که در دهه ۵۰ منتشر شد و -به گفته سیدی- هیچ کدام از آثار دیگر میهن دوست نتوانست پا جای پای آن بگذارد. به مناسبت سالروز درگذشت میهن دوست، گفت وگویی کوتاه با سیدی داشته ایم که در ادامه می آید.
سیدی درباره میهن دوست می گوید: «محسن میهن دوست آدم پرکاری بود و کارهای زیادی انجام داد که بیشتر آن ها هم منتشر نشد، کارهایی که -به خصوص- پیش از انقلاب انجام داده بود. هر وقت می دیدمش -از دوستان خوب من بود- از کارهایش می گفت و آنجا می دیدی که چقدر کار منتشرنشده دارد. وقتی هم بهش می گفتم: 'چرا چاپ نکردی؟' می گفت قابل چاپ نیست. اما، از آن چیزهایی که چاپ کرد، کتاب 'کله فریاد' مشهور است، که از اولین کارهای او و مربوط به پیش از انقلاب بود. آن زمان، می رفتند بین مردم می گشتند و مصاحبه ضبط می کردند و پول خوبی هم می گرفتند. 'کله فریاد' کار خوب و پخته ای است که دوبیتی های خراسان است. اما، پس از انقلاب، بیشترْ اوسنه ها را جمع می کرد. برای آن هم بین مردم نمی رفت. بعد از انقلاب، ندیدم میهن دوست بلند شود مانند یک محقق به روستاها برود و با مردم صحبت کند؛ همان یادداشت های قبل از انقلابش را سروسامان داد و به شکل چند کتاب با نام کلیِ 'اوسنه ها' چاپ کرد. این آثار ویژگی تازگی و زنده بودن کار پژوهشگری که به روز باشد را نداشت.»
او ادامه می دهد: «میهن دوست فرضیاتی هم راجع به اسطوره و افسانه و مرگ داشت و درباره اش حرف می زد. در ذهنش مطالب زیاد و فراوانی بود که، اگر فرصت می کرد و آرامش لازم را برای کار داشت، شاید حرف های متین و سنگینی هم می زد. البته این حرف ها را بیشتر در مقالاتش زده است. یک سری خواص می فهمند و می خوانند و لذت می برند، اما به درد متوسطِ مردم کمتر می خورد و برایشان قابل فهم نیست. واژگان و اصطلاحات خاص خودش را داشت. آدم محقق و زحمت کشی بود، ولی به اندازه اندوخته هایش کارهای مفیدِ به دردبخور منتشر نکرد. آن هایی که منتشر کرد کمی شلوغ است. آخرین بار، پانزده روز پیش از فوتش به احوال پرسی او رفتم. می دیدم حالش خراب است. گفتم: 'برادر! با این کتاب ها چه کار می خواهی بکنی؟' جواب درستی نمی داد. بعد هم که درگذشت و نمی دانم سرنوشت کتاب هایش چه شد.»
سیدی درباره اهمیت فرهنگ عامه و پرداختن به آن می گوید: «آنچه ما از گذشته اطلاع داریم و می خوانیم تاریخ است. معمولا هم تاریخ حکومت هاست، که کِی آمدند سر کار، با کی جنگیدند، و کجا پیروز شدند و کجا شکست خوردند. حتی بیهقی که مورخ است و 'تاریخ بیهقی' را نوشته هم ایراد دارد بر این نوع تاریخ نویسی. کمتر گزارشگری به میان مردم رفت که ببیند مردم چطور زندگی می کردند، چطور فکر می کردند، چه باورهایی داشتند، چه افسانه هایی داشتند و ... . این را کمتر می گفتند. پیشینیان کمتر از این کارها کرده اند. آقای محسن میهن دوست مغتنم بود. در دوره ای این ها تشویق می شدند و پول می گرفتند که این کارها را انجام دهند. ویژگی این آثار هم این است که خود مردم آن ها را خوب می فهمند و با شیرینی می خوانند، چون از خودشان برآمده است. میهن دوست کارهای زیادی در این زمینه انجام داد، اما هیچ کدام نتوانست پا جای پای 'کله فریاد' بگذارد. اصل موضوع بسیار اهمیت دارد؛ اما بعد از انقلاب آن گونه که باید از دانشش استفاده نبرد.»