«کشاورز» بازیگری را می‌شناسد

غلامرضا زوزنی - به راحتی می‌توان چندین فیلم و سریال از محمدعلی کشاورز نام برد که یکی از یکی ماندگارتر شده‌اند. این بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون که امروز نود ساله می‌شود، بیشتر از ۱۰ سال است که در هیچ فیلم و سریالی حضور نداشته و به نوعی خانه‌نشین شده است. این پیش‌کسوت بازیگری که بیشتر از ۴۰ سال روی صحنه حضور داشته است با کارگردان‌هایی همچون بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، علی حاتمی و داریوش مهرجویی همکاری داشته است.
همکاری کشاورز با شاعر سینمای ایران، مرحوم علی حاتمی، باعث شد بازی‌های بی‌نقص و ماندگاری را از خود به‌جا گذارد. این پیش‌کسوت بازیگری برای بازی در فیلم «مادر» ساخته حاتمی، نامزد دریافت سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد از جشنواره فیلم فجر شد.  
ده‌ها فیلم و سریال دیگر می‌توان نام برد که کشاورز در آن‌ها خوش درخشیده است. «دایی جان ناپلئون»، «هزاردستان»، «سربداران»، «افسانه سلطان و شبان»، «روز واقعه» و ....
اما به نظر می‌رسد سریال ماندگار و خاطره‌انگیز «پدرسالار» و جذابیت نقش پدری که کشاورز در آن ایفا کرد، این بازیگر را در ذهن بسیاری از ما ماندگارکرده است.
آخرین حضور سینمایی این بازیگر پیشکسوت تئاتر و سینما به سال ۱۳۸۳ در فیلم «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی باز می‌گردد که در آن با عبدالرضا اکبری هم‌بازی بوده است. همچنین این دو در آثار دیگری همانند «آقای بخشدار»، «بوی غریب پائیز» در کنار هم نقش‌آفرینی کرده‌اند. اکبری از همکاری با محمد‌علی کشاورز خاطرات خوبی را در ذهن دارد و به باور او این هنرمند پیش‌کسوت همانند معلم برایش دلسوز بوده است.
به سراغ عبدالرضا اکبری رفتیم و درباره تجربه همکاری‌های متعددش با کشاورز گپ‌و‌گفتی ترتیب دادیم.

رویای نوجوانی
از صحبت‌های عبدالرضا اکبری می‌توان دریافت که کشاورز و هم‌نسلی‌هایش باعث به وجود آمدن عشق به هنر در بسیاری از هنرمندانی شده‌اند که سال‌هاست در سینما و تلویزیون حضور دارند و برای ما خاطره ساخته‌اند: «همیشه دیدار با او و سایر استادان همانند جمشید مشایخی، عزت‌ا... انتظامی، علی نصیریان، جمیله شیخی و ... تقریبا از زمانی که من نوجوان بودم و کار‌های آن‌ها را می‌دیدم برایم یک آرزو بود تا اینکه به صورت جدی وارد این حرفه شدم و کارم را در بازیگری شروع کردم و به‌تدریج موقعیت‌هایی پیش آمد که افتخاری نصیبم شد و توانستم با آن‌هایی که آرزوی دیدارشان را داشتم همکاری کنم».

کشیده آبدار
تماشای دوباره و چندباره فیلم‌هایی که از هنرنمایی کشاورز به جا مانده است برای هر بیننده‌ای لذت‌بخش خواهد بود. مرور خاطرات برای آن‌هایی که با او همکاری داشته‌اند جذاب‌تر است. اکبری خاطره‌ای از هم‌بازی شدن در «بوی غریب پائیز»، به کارگردانی مجتبی یاسینی، با کشاورز یادش می‌آید که این‌طور تعریف می‌کند: «حوالی سال ۱۳۸۳، آقای کشاورز، که نقش پدر من را در آن مجموعه تلویزیونی ایفا می‌کرد، باید به من کشیده‌ای می‌زد. بار‌ها و بار‌ها من را کنار می‌کشید و می‌گفت: خیالت راحت من نمی‌زنم، ولی تو بازی خودت را انجام بده که انگار سیلی خورده‌ای تا کار طبیعی از آب در بیاید. او نمی‌خواست به من سیلی بزند، اما به اصرار من آن کشیده را زد و آن لحظه را ضبط کردیم. اینکه بازیگری که با شما همبازی است چه رفتاری دارد باعث می‌شود شما هم ارتقا پیدا کنید. اخلاق حرفه‌ای آقای کشاورز باعث رشد افرادی شد که با او همکاری
می‌کردند.»
مرور بر شخصیت‌هایی که  محمد علی کشاورز در سینما و تلویزیون از خود به جا گذاشته است همانند «پدرسالار» یا شخصیت شعبون استخونی، «در هزاردستان»، یا حضور مثال‌زدنی‌اش در «مادر» حکایت از توانایی‌اش در ایفای نقش‌های متفاوت دارد. اکبری در این‌باره می‌گوید: «او بازیگر با احساسی است که نقش‌های متفاوت و بحث‌برانگیز و چشمگیری را ایفا کرده است. در «هزار دستان» یکی از آن نقش‌آفرینی‌های بی‌نظیر را انجام داد که برای من جذاب و آموزنده بود. او فردی با مطالعه و فهمیده است. آدمی است که بازیگری را می‌شناسد و با رفتارش به دیگران یاد می‌دهد. من در کنار او چیز‌های فراوانی آموختم. از همه این بزرگان ما نظم و انظباط و اخلاق حرفه‌ای را آموختیم. آن‌ها همانند یک معلم با ما رفتار کردند.»

بازیگر اخلاق
اکبری با تاکید بر اخلاق مداری و باسوادی کشاورز تفاوت نسل قدیم و جدید بازیگران را گوشزد می‌کند: «من در همه سال‌های فعالیتم در تئاتر، سینما و تلویزیون با بازیگر‌های متفاوتی از استادان بزرگ گرفته تا جوان‌تر‌ها کار کرده‌ام. وقتی آدم در کنار اساتیدی همانند محمدعلی کشاورز بازی می‌کند، نظم و انظباط و تعهد را از آن‌ها می‌بیند و یاد می‌گیرد. این یکی از ویژگی‌های این نسل از پیش‌کسوتان بازیگری است که واقعا با سختی و با تلاش خودشان به این جایگاه بزرگ رسیده‌اند. آن‌ها با نظم، تعهد و ادب و احترامی که به اطرافیانشان داشتند به این مرتبه رسیده‌اند. در واقع در درجه اول این‌ها اخلاقشان را منزه کردند بعد به هنر دست یافتند. این اخلاق در کارشان، در نگاهشان در حرکات بدنشان و ... دیده می‌شود. قبل از هر چیز در بازیگری باید اخلاقمان را درست کنیم. اخلاق حرفه‌ای بودن به معنای واقعی را در خودمان تقویت کنیم.»

بر باد تقلید
گفتگو درباره اخلاق و رفتار محمدعلی کشاورز کلام را به تفاوت میان بازیگران قدیمی‌تر و بازیگرانی که به تازگی به جمع و جرگه بازیگری پیوسته‌اند کشاند: «ما شاید بازیگران زیادی داشته باشیم. اما به نظرم بازیگران نسل جدید بیشتر سعی می‌کنند روی تکنیک بازیگری کار کنند. مثلا تلاش دارند دیالوگ‌هایشان را دقیق حفظ باشند؛ که این موضوع یک مسئله پیش پا افتاده‌ای است. در سیستم‌های مترقی بازیگری در دنیا به این چیز‌ها توجه نمی‌شود. بازیگران جدید خودمان به حفظ کردن دیالوگ خیلی اهمیت می‌دهند به جای اینکه بازیگری را در خودشان تقویت کنند، انگار تکنیک زده شده‌اند. یا سعی می‌کنند از هنرپیشه‌های خارجی تقلید‌هایی داشته باشند که شاید در نگاه نخست این چیز بدی نباشد، اما به مرور باعث می‌شود خودشان را گم کنند. باید بیشتر از هر چیزی روی خلاقیت بازیگری کار کنیم. همان کاری که استاد محمد‌علی کشاورز و دیگر اساتید بازیگری در کارهایشان کردند.»
پیروی از تکنیک در هنری همچون بازیگری ضرر‌هایی دارد که اکبری نمونه‌هایی از آن‌ها را بر می‌شمارد: «اینکه فقط دنبال تکنیک باشیم باعث می‌شود به تکرار بیفتیم و انگار همین اتفاق هم افتاده و نسل جدید بازیگری ما تکراری شده‌اند. بعضی‌ها از این صحنه به آن صحنه می‌روند و فقط با گریم و رنگ و لباس، شخصیت‌هایشان تغییر می‌کند و الا هیچ خلاقیت بازیگری در آن‌ها نیست. بیشتر از اینکه یک بازیگر باشند، شبیه به مدل هستند. این معضلات در بازیگران نسل قدیم و هم‌نسلی‌های محمد‌علی کشاورز وجود نداشت. انگار جور دیگری پرورش پیدا کرده بودند. با نقش زندگی می‌کردند و در عمق آن فرو می‌رفتند.»

اشکال دنیای بازیگری
کشاورز سال‌هاست به دلیل کهولت سن از صحنه بازیگری کنار رفته است و این یک افسوس برای نسلی است که او را به خاطر دارند و احتمالا دریغ یک موهبت است برای نسلی که باید در خاطره‌های گذشته او را جست‌وجو کنند. اکبری باور دارد با اینکه آن‌ها در صحنه نیستند باید کرامتشان بیشتر از پیش حفظ شود: «این یک اشکال در عالم هنر بازیگری است. بسیاری از بازیگران خوبمان را وقتی به سنین بالایی می‌رسند به راحتی رها می‌کنیم و اگر هم بخواهیم برای یک کار دعوتشان بکنیم، صرفا یکی دو جلسه از حضورشان بهره می‌بریم. این شکل خوبی ندارد و من گمان می‌کنم بهتر از این‌ها باید با این پیش‌کسوتان که بازیگری را به ما هدیه دادند رفتار کرد. متأسفانه این اتفاق برای آقای کشاورز رخ داد و او دیگر در صحنه حضور ندارد. بخشی از کناره‌گیری‌های این‌چنینی به توانایی جسمانی افراد مربوط می‌شود. ولی به نظرم می‌شود از این اساتید به شکل‌ها و گونه‌های متفاوتی در فیلم‌ها و سریال‌ها بهره برد.»