حتما شما هم این روزها به‌عبارت «سواد رسانه‌ای» برخورده‌اید و تلاش‌های گوناگون را در تبیین این عبارت دیده‌‌اید. آنچه الآن هم شاهد آن هستید، یکی از همان تلاش‌هاست؛ شاید سویه اصلی این مطلب، بر کاربردی‌ساختن این مفهوم باشد. سواد رسانه‌ای را می‌توان نوعی فهم انتقادی قلمداد کرد؛ درکی متکی بر مهارت‌هایی که بر اساس آن‌ها بتوان انواع رسانهها و تولیدات آن‌ها را شناخت. سواد رسانه‌ای مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است کدام مواد غذایی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزهایی را باید مصرف و از چه چیزهای باید پرهیز کرد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به‌مخاطبان رسانهها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی محض خارج و کنشگرانه به‌معادله فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به‌نفع خود آنان باشد. به‌دیگر سخن، سواد رسانه‌ای به‌شما کمک می‌کند تا از آورده‌های رسانهها به‌گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شوید. این 5نکته که در پی می‌آیند، نقاط اصلی پرش به‌فضای فهم منتقدانه از رسانهها هستند و به‌عبارت بهتر، این موارد اصلی‌ترین موارد مطروحه برای درک رسانهها یا فهم همین تعبیر موسوم به «سواد رسانه‌ای» به‌شمار می‌آیند.
1- خالقان پیام‌ها: از خودتان بپرسید کدام نویسنده یا افراد یا نهادها و سازمان‌ها خالق این پیام‌ها برای شما هستند. آنچه شبکه‌های تلویزیونی یا رسانه‌های چاپی آمریکا درباره روسیه می‌گویند، شبیه آنچه رسانه‌های روسیه درباره کشورشان می‌گویند نیست. حتی آنچه سی‌ان‌ان درباره دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید، شبیه آنچه فاکس‌نیوز درباره ترامپ می‌گوید نیست. اهداف خالقان پیام‌ها یکسان نیست.
2- تکنیک‌های خالقان پیام‌ها برای جلب توجه شما: ببینید خالق پیام برای جلب توجه شما از چه تکنیک‌هایی استفاده کرده و به‌عبارت بهتر چگونه ذهن شما را اسیر خودش ساخته است؛ رنگ، موزیک، نوع واژگان، عکس، گرافیک، بزرگ‌نمایی و بسیاری موارد دیگر دست‌اندرکار شکار توجه شما هستند.
3- تفاوت برداشت‌های شما از پیام‌ها با برداشت‌های دیگران از همان پیام‌ها: تردیدی به خود راه ندهید؛ سن شما، میزان تحصیلات شما، جنسیت شما، تخصص شما، محل تولد شما، فرهنگ شما، جایگاه اجتماعی و خانوادگی شما و بسیاری از موارد دیگر بر برداشت‌های شما از رویدادهای اطراف یا بر برداشت‌های شما از محتواهای رسانه‌های مورد مصرف شما تأثیرهای بسیار مهمی دارند. مراقب علل این تفاوت‌ها در خبرها و گزارش‌های رسانهها باشید و گمان هم نکنید برداشت شما از محتوای رسانه معرف برداشت‌های سایر مخاطبان هم هست.
4- دیدگاه‌ها و ارزش‌های موجود در پیام‌ها یا حذف‌شده از پیام‌ها: محتوایی که مصرف می‌کنید یا با چاشنی‌ها دیدگاه‌های ارزشی سرو می‌شود یا اینکه فاقد چاشنی است و هر 2نوع ارائه هم دلایل خاص خود را دارند. چقدر متوجه نقش و تفاوت‌های این چاشنی‌ها هستید؟ برجام را در نظر بگیرید. آمریکا از این پیمان خارج شد. اروپا هنوز حضور نیم‌بندی دارد. آمریکا در پی خروج از برجام، شدیدترین تحریم‌های تاریخ اقتصاد را علیه ایران وضع کرد. حالا همه‌گیری کرونا در جهان به‌وقوع پیوسته است. آیا پوشش خبری آمریکا و اروپا درباره کرونا در ایران شبیه یکدیگر است؟ در خبرهای کدام‌یک از این 2 کانون خبری به نقش مخرب تحریم‌های اقتصادی در مبارزه ایران علیه کرونا هیچ اشاره‌ای نمی‌شود؟
5- و بالاخره به چه دلیل یا دلایلی این پیام یا پیام‌ها برای شما ارسال می‌شوند؟ در جهان آکادمیک ارتباطی معاصر 2پاسخ مهم به این پرسش داده می‌شود: به‌دلایل متعدد اقتصادی و سیاسی.
این عبارت را بهتر به‌خاطر بسپارید: اقتصاد سیاسی رسانهها. هر رسانه‌ای را روی نقشه سیاست و قدرت بگذارید تا بتوانید نقش آن را بهتر درک کنید. از خودتان بپرسید رد پاهای این رسانه را در کجای این نقشه ثروت و قدرت باید جست؟ پشت این رسانه کدام مراکز ثروت و قدرت ایستاده‌اند؟ چه کسانی حامی دیدگاه‌های این رسانه هستند؟ چه کسانی به آن پول و آگهی می‌دهند؟ صرف خواندن یک رسانه به‌معنی سواد رسانه‌ای نیست. شما الفبای زبان عربی را می‌شناسید؛ آیا شناختن این الفبا به این معناست که شما زبان عربی هم بلد هستید؟