کاشت و برداشت گیاهان دارویی چگونه است؟ | کارخانه کوچک داروسازی!

سعید جلائیان/شهرآرانیوز - ارتفاعات خلج مشهد و دامنه‌های سبز تپه‌های منتهی به آن به گفته شاهدان و کوهنوردانی که برای پیمایش به آنجا می‌روند پوشیده از گیاهان دارویی است. هر آخر هفته‌ای که علاقه‌مندان به طبیعت برای ساعتی آسودگی به پهنه سبز تازه‌رسته آن مراجعه می‌کنند همراه می‌شود با یک یا چند کیسه گیاهان و سبزی‌های کوهی که با خود می‌برند.

تبِ فواید گیاهان دارویی اینجا هم دست از سر طبیعت بر نمی‌دارد تا نشان بدهد آنجا هم که اقبال با طبیعت است به نفع آن عمل نمی‌شود. حقیقت این است اگرچه بسیاری از گیاهان دارویی در طبیعت خودرو هستند، اما ظرفیت برداشت بیش از اندازه در مراتع وجود ندارد و با این روند به زودی شاهد از بین رفتن بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی منطقه خواهیم بود. حالا چه باید کرد؟ آگاهی‌بخشی به مردم برای نچیدن بیش از حد گیاهان از دامنه کوه‌ها و تلاش برای تولید گیاهان دارویی برای رفع نیاز کشور، دو بال این ماجرا هستند که به حفاظت از طبیعت کمک شایانی می‌کند.

 

مرکز تحقیقات گیاهان دارویی جهاد کشاورزی همان جایی است که در حال تلاش برای اهلی‌سازی گیاهان دارویی است تا با تولید آن به نجات گونه‌های مختلف کمک کند. عبدالکریم نگاری، مسئول کلکسیون گیاهان دارویی مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی، در یک بازدید علمی با ما همراه می‌شود تا هم از دلایل محبوبیت گیاهان دارویی بگوید و هم ما را با روند کارشان در مرکز آشنا کند.

کافی است از پلیس‌راه که خارج می‌شوی از بریدگی کوچکی که باز شده است به سمت مشهد دور بزنی تا خودت را به مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی برسانی. حدود ۲۰۰ متر پایین‌تر از جایی هستیم که مردم از مشهد خارج می‌شوند و چشم‌مان به تابلوی مرکز تحقیقات می‌افتد. از همان بدو ورود متوجه می‌شویم اینجا به گستردگی یک شهر، اما با ساکنان متفاوت است.

زمین‌های کاشته شده که هر کدام برچسب خاص خودشان را دارند، می‌گویند: «اینجا شهر گیاهان است.» از هر مدل گل و گیاهی اینجا یافت می‌شود. مزارع گندم زرد شده‌اند و فصل برداشتشان است. با نگاری، مسئول مجموعه گیاهان دارویی، که معمولا با گروه‌های بازدیدکننده همراه می‌شود به سراغ بخشی از زمین‌های زراعی می‌رویم که مخصوص کاشت گیاهان دارویی است.

سه فصل بهار، تابستان و پاییز هر هفته دو گروه بازدیدکننده به این مرکز می‌آیند تا از زراعت خاصِ آن‌ها دیدن کنند. زمستان به دلیل سردی هوا و خشک شدن گیاهان فضا برای بازدید مهیا نیست. نگاری درباره پهنه‌ای که جلوی چشمان ما گسترده و پوشیده از گیاهان مختلف است، می‌گوید: «این مزرعه کوچک حدود ۳ هزار متر مربع است که به آن مجموعه گیاهان دارویی می‌گوییم.»

در آغاز راه با گیاه سرخارگل آشنا می‌شویم که در ورودی مزرعه در دل خاک نشسته است. گیاهی وارداتی که بومی آمریکاست و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند. نگاری می‌گوید: «از همه اندام‌های سرخارگل مانند ریشه، سرشاخه و گل برای درمان استفاده می‌شود.» این گیاه در مرحله تحقیقاتی است و سازگاری آن با محیط ایران بررسی می‌شود.

 

بسیاری از گیاهان کاشته شده در این پهنه بومی ایران نیستند و به همین دلیل از حدود ۱۶۰‌نوع کِشت گیاه دارویی در همین مساحت کوچک همه آن‌ها موفقیت‌آمیز نبود و حدود ۱۰۰‌نوع آن به شرایط آب و هوایی و مراقبتی خوب پاسخ داده است. نگاری ادامه می‌دهد: «در کل ایران ۱۸۰‌هزار هکتار زمین زیر پوشش گیاهان دارویی است. از این ۱۸۰‌هزار هکتار حدود ۱۰۰‌هزار هکتار آن مربوط به زعفران است. ۲۵ هزار هکتار آن زیره است. نزدیک به ۲۲ هزار هکتارش نیز گل محمدی است و درصد بالایی از پوشش گیاهان دارویی را استان خراسان به خودش اختصاص داده است.»


هر گیاه یک اخلاق خاص دارد
هرساله تعدادی گیاه به این مجموعه اضافه می‌شوند تا روی آن‌ها تحقیق شود. طول عمر همه این گیاهان یکسان نیست. بعضی گیاهان یک‌ساله هستند که هرسال باید کشت شوند. بعضی ۲ ساله و بعضی چند ساله هستند و برای مدت طولانی‌تری رشد و نمو دارند. هر گیاهی که به ایستگاه تحقیقات می‌رسد از همه نظر بررسی می‌شوند، ولی مهم این است که بتوانند روی خزانه‌گیری گیاه کار کنند. نگاری در این باره می‌گوید: «گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار هستند و بذرشان هم گران است. ما گیاهان دارویی را در این قسمت خزانه می‌کنیم و سپس از خزانه به زمین اصلی انتقال می‌دهیم.» البته باید توجه داشت که هر گیاه دارویی شرایط خاص خودش را دارد و در شرایط ویژه رشد می‌کند. حتی روش تکثیر و بذرگیری آن‌ها با هم متفاوت است و این موضوع کار کارشناسان مرکز تحقیقات را کمی سخت می‌کند، چون باید اخلاق خاص هرگیاه را بشناسند و با توجه به آن رفتار کنند.

گیاهان دارویی همان‌قدر که با خاصیت هستند باهوش هم هستند. این را نگاری می‌گوید که سالیان سال همه مراحل رشدو‌نمو گیاهان مختلف را از ابتدای تولید تا انتهای فراوری تحت کنترل داشته است. او معتقد است گیاهان دارویی بسیار هوشمند هستند. آن‌ها در برابر همه عوامل واکنش سریع دارند. حتی گیاه در برابر تشعشعات مختلفی که از نور خورشید در عرض‌های جغرافیایی متفاوت به او می‌رسد ترکیبات شیمیایی خود را تغییر می‌دهد. این موجودات نباتی زنده در برابر مواد غذایی که از خاک دریافت می‌کنند هم واکنش دارند. هر عاملی که در گیاهان تغییر کند میزان ماده موثره و اثر دارویی آن را دگرگون می‌کند که شاید از شگفتی کار با گیاهان دارویی است. نگاری توضیح می‌دهد: «گیاهان دارویی از ابتدایی که ما کشت و کار می‌کنیم از نظر ژنتیکی کاملا بررسی می‌شود. چیزی که درباره گیاهان دارویی مهم است ماده مؤثره است. استاندارد کردن گیاه و قیمت آن بر اساس این ماده مؤثره است که تعیین می‌شود. ژنتیک و شرایط کشت هر دو در میزان ماده مؤثره گیاه اثر دارد.»

ما همچنان در مزرعه کوچکی که برای بذرگیری و بازدید گروه‌ها فراهم شده است با گیاهان مختلف آشنا می‌شویم. حُسن این مزرعه کوچک، اما پر بار این است که در یک مساحت کم با تعداد زیادی گیاه مواجه می‌شویم که هر کدام‌شان خاصیت خودشان را دارند. یکی از اهداف ساخت مجموعه هم این است که مردم با فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی آشنا شوند.

نگاری درباره گروه‌های مختلف مرجعی که برای بازدید به این مجموعه می‌آیند، می‌گوید: «بازدیدکننده‌های دانش‌آموزی در رشته‌های امور باغی و کشاورزی در قالب کارآموزی به اینجا می‌آیند و طی دوره ۴۰ روزه آموزش می‌بینند و با گیاهان دارویی آشنا می‌شوند. افزون بر این اردو‌های دانشجویی هم هست که افراد بازدید‌های یک یا چند روزه از مزرعه دارند و از قسمت‌های مختلف مرکز تحقیقات دیدن می‌کنند.

گاهی دانشجویان برای کارآموزی پذیرش می‌شوند و حدود ۴۰ روز اینجا هستند و پروژه‌های تحقیقی و پایان‌نامه‌شان را می‌توانند با بهره بردن از امکانات مرکز اجرا و از آزمایشگاه، زمین و حتی راهنمایی اعضای هیئت علمی اینجا برای تحقیق استفاده کنند.

افزون بر این کارشناسان کشاورزی در اینجا دوره‌های آموزشی می‌بینند و در شهرستان‌ها از آن‌ها سود می‌برند. گاهی هم خود کشاورز‌ها به صورت فردی یا جمعی به اینجا می‌آیند و از اطلاعات و تجربیات کارشناسان مرکز بهره می‌برند که می‌تواند برایشان مفید باشد. در روز مزرعه هم مردم می‌توانند به اینجا بیایند و بازدید کنند.»

ارزش و اهمیت گیاهان دارویی را شاید هنوز بسیاری از ما نمی‌دانیم! شاید برایمان عجیب باشد برای گیاهانی که خودشان در طبیعت خودرو هستند مرکز تحقیقات راه بیندازیم و بخواهیم آن‌ها را اهلی کنیم. نگاری برای ما از دلایل اهمیت این گیاهان خودساخته و چرایی ارزش آن برای بشر، بیشتر می‌گوید. در واقع ثابت ماندن گیاه در یک نقطه و مقابله با استرس‌های محیطی برای زنده ماندن راز مفید بودن گیاهان دارویی است.

گیاهی که مجبور است پا در خاک داشته باشد، ولی از دست تنش‌های محیطی راحت نیست خودش را با محیط وفق می‌دهد. نگاری می‌گوید: «گیاهان وقتی در جایی می‌رویند برای روز‌ها و ماه‌ها و سال‌ها این گیاه در آن نقطه می‌ماند و با تنش‌های متعدد زنده و غیر زنده مواجه می‌شود.

ما زمانی که گرممان می‌شود به سایه می‌رویم، ولی گیاه همان جا می‌ماند و سازو‌کاری را برای حفاظت از خودش تعبیه می‌کند. حمله یک حشره و حیوان که گیاه را می‌چرد یا گاهی آفت و بیماری مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها که به گیاهان حمله می‌کنند، استرس‌ها و فشار‌هایی است که از طرف عوامل زنده به گیاه آسیب وارد می‌کنند. تنش‌های محیطی هم مانند گرما و سرمای زیاد، شوری خاک و حتی شدت تشعشع خورشید است که گیاه باید در برابرشان خودش را حفاظت کند. به این منظور ترکیبات شیمیایی خاصی در گیاهان ساخته می‌شود که برای ما ارزشمند است. این ترکیبات که گیاه برای سازگاری با تنش‌ها و استرس‌ها و محیط با خودش می‌سازد همان مواد مؤثره گیاه هستند که سیستم ایمنی بدن ما را هم قوی می‌کنند.

بدن ما در اصل از گیاه ساخته شده است و به همین خاطر فیزیولوژی بدن ما با گیاهان دارویی خیلی سازگار است. به همین دلیل همیشه به دختران تأکید می‌کنم اگر شما نقش گیاهان دارویی را در زندگی‌تان پیدا کنید فرزندان شما هم به آن سمت و سو پیدا می‌کنند.»

نگاری با تکیه بر سال‌ها دمخور بودن با گیاهان دارویی، تأکید می‌کند بگوییم: «هر سلول گیاه دارویی یک کارخانه کوچک داروسازی است.»
برای درک این موضوع او ما را به تعریفی که از گیاهان دارویی دارند، باز می‌گرداند: «گیاه دارویی گیاهی است که به صورت مستقیم از طریق تازه‌خوری و به صورت غیرمستقیم مانند دم کردن، اسانس یا عصاره استفاده می‌شود یا می‌توانیم از آن فرمولاسیون دارویی استحصال کنیم و اثر دارویی یا پیشگیری‌کننده برای ما دارد.»

 

نگاری همچنان ما را به قسمت‌های مختلف مزرعه می‌برد و با دیدن هرکدام از گیاهان خواص آن را ذکر می‌کند. درست شبیه به یک گردش علمی شده است و با هر نکته‌ای که او درباره گیاهان دارویی می‌گوید بر ارزش و اعتبار این نبات‌های مقاوم و صبور در نگاه ما می‌افزاید. حالا وقتش رسیده است در گوشه‌ای از این سفر علمی به درون بدن انسان سفر کنیم.

نگاری درباره چگونگی اثرگذاری این گیاهان بر بدن انسان می‌گوید: «وقتی ترکیبات گیاهان را بررسی می‌کنیم می‌بینیم از جهات مختلف بر بدن ما اثرگذار است. به دلیل اینکه گیاهان با تنش‌های مختلف درگیر هستند و مجبورند ترکیبات مختلفی را در خودشان ایجاد کنند، یک گیاه بالای ۳۰ ترکیب مختلف است که وارد بدنمان می‌شود و این ترکیبات تعادلی فیزیولوژیک در بدن ما ایجاد می‌کند و به همین دلیل ارزش زیادی دارد.»

 

او درباره سازو‌کار عملکرد گیاهان دارویی در پیشگیری از سرطان توضیح می‌دهد و تأکید می‌کند: «بسیاری از ترکیبات گیاهی را ما به صورت شیمیایی نمی‌توانیم بسازیم. گلیکوزید‌هایی را که برای درمان نارسایی‌های قلب استفاده می‌شود نمی‌توانند به صورت شیمیایی بسازند و فقط از ترکیبات گیاهی استفاده می‌شود. بعضی گیاهان ضد سرطان هستند. در گیاه پروانژ دو ترکیب وجود دارد که از سرطان پیشگیری می‌کند. تاکسول قرصی است که از سرطان پیشگیری می‌کند و از درخت سرخدار استخراج می‌شود. بسیاری از گیاهان دارویی پایین آورنده قند خون هستند. یک گیاهی مثل گزنه یا کلپوره می‌تواند قند خون را کاهش دهد، ولی چیزی که مهم است استفاده در حد استاندارد از این گیاهان است.»

برداشت گیاهان دارویی نباید زیاد شود

آویشن انگار با پروانه‌ها رفاقت دارد که دست از سرش برنمی‌دارند و مریم گلی با گل‌های سوسنی‌اش جلوه‌گر زیبایی است تا همانند نامش باشد. مرزنجوش یزدی در گوشه‌ای از کرت‌های مجموعه کوچک گیاهان دارویی آرام نشسته است. در حین بازدید از نگاری درباره اهمیت فعالیتشان در این مرکز می‌پرسیم. او پاسخ می‌دهد: «هرچه می‌گذرد بیشتر به اهمیت گیاهان دارویی پی می‌بریم و همین موضوع باعث می‌شود که استفاده از آن‌ها بیشتر شود. وقتی از عرصه طبیعی که گیاهان خودرو هستند، بیش از اندازه برداشت کنیم باعث از بین رفتن پوشش گیاهی آنجا می‌شویم و زمان بارندگی خاک فرسایش پیدا می‌کند و سیل به راه می‌افتد. از طرفی به مرور گیاهان دارویی بیشتری از مراتع برداشت می‌شود و بعضی گونه‌ها رو به انقراض می‌رود. هدف اصلی مرکز ما این است که این گیاهان را در مزارع کشت کنیم. اینجا مرکز تحقیقات است و هر گیاهی را ممکن است با توجه به نیاز محقق بکاریم.»

پس آنچه در مراتع هست پاسخ‌گوی نیاز کشور نیست و به همین دلیل نباید دل به جمع‌آوری آن‌ها بست و برای اندک سود خودمان دامنه‌ها را از پوشش گیاهان خالی کنیم. با وجود مراتع فقیر، هم نسلِ گیاهان دارویی رو به انقراض می‌گذارد و هم زمین در برابر سیلاب‌ها ناتوان است. بخشی از هدف مرکز تحقیقات گیاهان دارویی حفظ پوشش گیاهی مراتع است و بخشی تأمین بذر مورد نیاز برای کشت. به همین دلیل گیاهان را از دشت‌ها به اینجا می‌آورند تا سازوکار کشت آن را بررسی و اهلی‌سازی کنند.

نگاری می‌گوید: «از مرحله شناسایی گیاهان در مرتع تا مرحله استخراج مواد مؤثره گیاهان در مرکز داریم. شناسایی، اهلی‌سازی، بررسی ترکیبات شیمیایی و مقایسه آن با گیاهان طبیعی و شناسایی ترکیبات آن با ماست.»

کسانی که با حساسیت گیاهان دارویی سر وکار دارند باید ناز آن را هم بخرند. به طور مثال هر گیاه دارویی یک زمان برداشت دارد. نگاری ادامه می‌دهد: «همه گیاهان دارویی را ما در یک زمان برداشت نمی‌کنیم. گیاهانی که برای استفاده از گل کشت می‌شوند بهترین زمان برداشتشان قبل از طلوع آفتاب است، زیرا عطر و اسانس گیاه نباید بپرد. به‌ویژه گیاهانی که اسانس دارند.

گیاهانی که به دلیل بذر کشت می‌شوند زمان رسیدنِ کامل، گیاه بیشترین ماده مؤثره را دارد. بعضی از گیاهان هم هستند که ما سرشاخه آن را برداشت می‌کنیم. اوج گل‌دهی گیاه بیشترین ماده مؤثره را می‌تواند داشته باشد که این خودش خیلی مهم است. بعضی از گیاهان هم ما از ریشه آن‌ها استفاده می‌کنیم. این‌ها را ما معمولا می‌گذاریم به خواب بروند و سرمای مختصری هم ببینند تا ماده مؤثره‌اش بالا برود.»

 

خطمی خبازی، خواجه‌باشی و فلفل دروغی را رد می‌شویم. بابونه آلمانی ما را کنار خودش نگه می‌دارد تا بگوید که ماده کامازولین آن چقدر در صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد. کرم‌های روشن‌کننده فرمولش با این گیاه شکل می‌گیرد. یک گیاه ضدتورم برای زخم‌هاست. بادرنجبویه آرام‌بخش است و قیمت اسانس بالایی دارد. چهار ردیف آخر به این گیاه آرام‌بخش اختصاص دارد. مارچوبه با ویتامین سی بالا شبیه ماری است که جای زهر پادزهر تولید می‌کند.

 

نگاری درباره رسیدگی به این خانواده پرجمعیت که در یک سطح کوچک جمع شده‌اند، می‌گوید: «گیاه مثل کودکی است که در همه فصول و هر زمان باید مراقبش بود. زمان‌های برداشت این‌ها با هم فرق دارد. بعضی زمان آبیاری‌شان نزدیک به هم است که کار نگهداری را راحت می‌کند، ولی بعضی کم آب طلب هستند. گیاهانی مانند نعناع فلفلی آب بیشتری می‌خواهد. باید در جایی که آب به وفور است کشت شوند. در طبیعت با آب باران می‌سازند. بسیاری از این گیاهان البته اینجا به صورت طبیعی کشت نشده‌اند. شاید ۲۰ درصد از دامنه دشت‌ها به مرکز تحقیقات آورده شده است و حدود ۸۰ درصد آن کشت و کار انبوه می‌شوند.»

نگاری ما را بر سر یک طرح تحقیقاتی دیگر هم می‌برد. جایی که ۱۸ کرت کوچک آزمایشی زیر کشت آویشن است. بر هر کرت شرایط مختلفی اعمال می‌شود تا در نهایت بررسی شود مواد مؤثره گیاه در کدام حال به بیشترین میزان خودش می‌رسد. هر کرت شامل سه بخش است که شرایط یکسانی دارند و باید نتیجه یکسانی داشته باشند. همه جوانب کار سنجیده می‌شود تا طرح تحقیقاتی با نتایج قابل اتکا باشد. این طرح یک دانشجوی دکتراست که به عنوان پایان‌نامه ارائه خواهد داد. با دیدن زمین‌های زیر کشت آویشن از نگاری درباره اقبال کشاورزان می‌پرسیم.

 

این سؤال ما را با مسائل مختلف تولید انبوه گیاهان دارویی مواجه می‌کند: «هنوز بسیاری از کشاورزان با مقوله کشت گیاهان دارویی آشنا نیستند. گروه خاصی از کشاورزان به سمت گیاهانی مانند زیره سیاه که قیمت بالایی دارد، کشیده می‌شوند. به همین دلیل جا افتادن کشت گیاهان دارویی زمان‌بر است. بذر استاندارد نداریم و از سویی ماشین‌آلات کاشت و برداشت گیاهان دارویی با دیگر محصولات متفاوت است. گیاهان دارویی خرید تضمینی ندارد و کشاورز اطمینان ندارد که گیاه از او خریده می‌شود. البته با توجه به اینکه گیاهان دارویی الان در سطح کمی کشت می‌شود کشاورز مشکل فروش ندارد.»


آزمایشگاه، گام آخر
پس از برداشت گیاهان نوبت به خشک کردن آن‌ها می‌رسد که روشش برای هر گیاه متفاوت است. نگاری توضیح می‌دهد: «همه گیاهان را در یک درجه حرارت مخصوص نمی‌توانیم خشک کنیم و بعضی از گیاهان ما که دارای اسانس هستند در دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه خشک می‌شوند و بعضی دیگر که آلکالوئین دارند در حرارت ۵۰ تا ۶۰ درجه و گیاهانی که گلیکوزید دارند در دمای ۶۰ تا ۷۰ درجه و گیاهانی که برای ویتامین‌هایشان کشت می‌شوند می‌توانند تا ۸۰ درجه را هم تحمل‌کنند و مشکلی برایشان ایجاد نشود.»
در نهایت به آزمایشگاه می‌رویم. قسمت آزمایشگاه مکمل چرخه فراوری است. بعضی از گیاهان معطر اسانس دارند. در دستگاه اسانس‌گیری و عصاره‌گیری مواد مؤثره معطر گیاه از آن استحصال می‌شود. دستگاه اسانس‌گیری ساده به نظر می‌رسد، ولی یک کارخانه کوچک است که قطرات اسانس را از گیاه جدا می‌کند.

شیشه‌های کوچک اسانس بابونه، نعناع فلفلی، زیره سیاه و مریم گلی یکی‌یکی از لابه‌لای پنبه‌های محافظ بیرون کشیده می‌شوند. اسطوخودوس، مرزه و آویشن خراسانی هم هستند که هر کدام عطر خاص خودشان را دارند. ترکیب فرار اسانس عطرمایه گیاه است که از مقدار زیاد گیاه به اندازه کم استخراج می‌شود و بسیار گران است. اسانس با عصاره گیاه متفاوت است.

در اینجا ترکیب به دست آمده را نگهداری و به تهران می‌فرستند تا در آزمایشگاه مجهز مؤسسه جنگل‌ها و مراتع ترکیبات آن بررسی و نتایجش به مشهد ارسال شود. به پایان یک بازدید علمی رسیده‌ایم. جایی که دانشجویان و دانش‌آموزان زیادی به اینجا رسیده‌اند و حالا با احترام بیشتری به سمت عطاری‌ها یا گیاهان دارویی می‌نگرند!