گذری بر تاریخ دفن اموات در حرم مطهر رضوی و روند ساخت ۳ آرامستان بهشت ثامن‌الائمه (ع)

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ زائر بودن و شوق مجاور شدن آرزوی دیرینه بسیار مردمی بوده که در طول قرن‌ها خاک خراسان را توتیای چشمِ به راه مانده خود می‌کرده اند. هر ساله چه پیران و جوانانی که به تمنای زیارتش آمده و چه دل‌ها که در راه دور مانده و حسرت زیارت را به دنیایی دیگر برده اند.

این میل و اشتیاق بودن در تربت مقدس مشهدالرضا (ع) از دیرباز سبب می‌شده است نه تنها برگزیدن نایب الزیاره برای آنانی که امکان تشرف نداشته اند، باب شود، که خاک شدن در تربت مشهد وصیتی عام باشد.

نوشته سیاحان بسیاری گواه این است هر کاروانی که راهی مشهد می‌شده، همیشه با خود چند جنازه همراه داشته و این هیچ نیست جز تمنای بودن درکنار حضرت دوست، حتی پس از مرگ. این موضوع به مرور زمان بر تعداد آرامستان‌های مشهد می‌افزاید که قبرستان قتلگاه، عیدگاه و صحن حرم مطهر رضوی از آن جمله اند. گزارش پیش رو روایتی است مختصر بر ایجاد آرامستان‌های حرم و یادکردی از معروف‌ترین مدفونان آن.

دفن پیکر از چه زمان جایز شد؟

از همان وقتی که حضرت رضا (ع) را در باغ حمیدبن قحطبه طوسی به خاک سپردند، دفن جنازه نیز دراین ارض مقدس مرسوم شد. ابتدا مخصوص سرشناسان و منتقدان بود و پس از مدتی با پا گرفتن تشکیلاتی در اطراف حرم مطهر رضوی که خادم و نگهبان داشت، دفن پیکر در اطراف بارگاه شکلی همگانی پیدا کرد.

همین هم عاملی برای گسترش گورستان‌ها در شهر‌های مذهبی شد؛ که قبرستان قتلگاه و عیدگاه نمونه آن هستند. همچنین رفته رفته از نظر فقهی هم «نقل جنائز» و جابه جایی آن‌ها برای دفن اولیه یا دفن دوباره در مکان‌های مقدس جایز شمرده شد و این مهم، رواج این موضوع را به عنوان یک خواسته افزایش داد.

برابر آنچه عزیزا... عطاردی در کتاب «تاریخ‌آستان قدس» می‌نویسد، از همان قرن نخستین پس از شهادت حضرت، در حرم مطهر امام رضا (ع)، یعنی محدوده زیر گنبد، کسی را دفن نمی‌کرده اند و متولیان روضه مبارکه چنین اجازه‌ای نمی‌داده اند.

در کتاب‌ها تنها گفته شده است که در دوران اولیه پس از شهادت حضرت (ع) تنها گنبد و مسجدی در کنار مقبره وجود داشته و تمام فضای اطراف، منطقه مسکونی و محل اقامت زوار و قبرستان بوده است و مردم از اطراف و اکناف، جنازه‌ها را به مشهد حمل می‌کرده و در قبرستان مجاور حرم مطهر به خاک می‌سپرده اند و مانعی در بین نبوده است.

از عصر سامانیان و غزنویان، شخصیت‌ها و خاندان‌های بزرگ خراسان، امیران، دبیران، مالداران و متنفذان ایران برای خود در اطراف حرم مقبره‌هایی درست می‌کرده و پس از مرگ، جنازه هایشان را از ماورا ءالنهر، خوارزم، هند، سند و سایر مناطق دوردست حمل می‌کرده و در همان مقبره‌های آماده به خاک می‌سپرده اند که اختصاصی بوده است.

به طور کلی گویا در این دوران در مشهد از پیرامون بقعه رضوی تا فاصله‌های بسیار از جنوب و شمال، قبرستان بوده و این آرامستان‌ها ازدروازه‌های طرق تا دروازه نوغان امتداد داشته است.

همچنین برابر اسناد تاریخی، تقریبا تا دوره تیموری که فراوانی قبرستان‌های اطراف حرم به دروازه‌های شهر می‌رسیده است، تدفین هم رایج و آزاد بوده و پس از آن در دوره تیموری است که سازوکاری برای دفن در حرم در نظر گرفته می‌شود و متولیان آستان مقدس برای دفن اموات در حریم حرم وجه دریافت می‌کنند.

وقف نامه‌ای نیز با موضوع دفن اموات وجود دارد که مربوط به سال ۱۰۱۱ هجری قمری است که در آن شاه عباس درباره این موضوع دستوراتی را صادر کرده است.

حدود صدسال پیش هم گویا حجره‌ای در صحن کهنه و جدید وجود داشته که نخست برای استراحت زائران مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما بعد‌ها به کسبه و بازاریان اجازه داده می‌شود.

وقتی کسبه از دادن اجاره بها خودداری می‌کنند و همچنین این حجره‌ها به دلیل وضعیت بد بهداشتی چهره نامطلوب و دور از شأنی برای حرم مطهر ایجاد کرده بود، آستانه آن‌ها را تخلیه و برای دفن اموات در اختیار خاندان‌های متمکن قرار می‌دهد.

بهشت‌های ثامن الائمه (ع)

اکنون در حریم حرم مطهر رضوی، سه زیرزمین با نام «بهشت ثامن الائمه (ع)» پا گرفته است که به واسطه حضور امام هشتم شیعیان محل دفن ارادتمندان آن حضرت (ع) است و هر سه این آرامستان‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل تقاضای زیاد دفن در حرم مطهر رضوی احداث شده اند. با این همه، اکنون به واسطه وجود امام رضا (ع)، در صحن‌ها و رواق‌های گوشه گوشه حرم، افراد بسیاری آرمیده اند.

همچنین آرامستان‌های بزرگی در طبقه زیرین صحن آزادی به نام بهشت ثامن الائمه یک، صحن قدس به نام بهشت ثامن الائمه دو و صحن جمهوری اسلامی به نام بهشت ثامن الائمه سه وجود دارند که پله‌های باب السلام در صحن آزدی، پله‌های ورودی شرقی صحن قدس و پله‌های ورودی بست شیخ طوسی در صحن جمهوری به طبقه زیرین می‌روند و به این آرامستان‌ها می‌رسند.

هر سه آرامستان سراسر سنگ مرمرند و قبور چند طبقه آن‌ها هم سطح زمین است، فقط در بهشت ثامن الائمه سه، مزار شهدای بمب گذاری سال ۱۳۷۳ هم سطح نیست. نام افرادی که در حرم دفن شده اند، در کتاب چندجلدی «مشاهیر مدفون در حرم رضوی» به کوشش بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی آمده است و در اینجا به برخی از آ ن‌ها اشاره می‌کنیم.

برخی از نامداران معاصر مدفون در حرم مطهر رضوی

مرتضی آشتیانی
(۱۲۸۱ تا ۱۳۶۵ قمری)
حضور این عالم و مجتهد در تهران با روز‌های مشروطه مصادف شد و وی یکی از بست نشینان حرم عبدالعظیم بود. او سپس در زمان حضورش در مشهد و با وقوع غائله گوهرشاد مشهد را ترک کرد و پس از سقوط رضاشاه هم مدتی در کربلا روزگار گذراند و درنهایت به دلیل کسالت به مشهد بازگشت و سرانجام در دارالسعاده به خاک سپرده شد.

محمدتقی شریعتی
(۱۲۸۶ تا ۱۳۶۶ خورشیدی)
پدر دکتر علی شریعتی در مزینان سبزوار به دنیا آمد. وی سپس به مشهد آمد و تحصیلات حوزوی اش را در این شهر گذراند. از مهم‌ترین اقدامات او تأسیس کانون نشر حقایق اسلامی با هدف گسترش روح متعالی و مترقی اسلام بود. وی در جریان ملی شدن صنعت نفت نیز بسیار فعال بود. او در صحن آزادی حرم مطهر دفن شده است.

سیدعبدا... شیرازی
(۱۲۷۱ تا ۱۳۶۳ خورشیدی)
آیت ا... شیرازی در شیراز به دنیا آمد و مدتی به تحصیل وتدریس در نجف پرداخت. بازگشتش به وطن و مشهد با قیام گوهرشاد هم زمان شد و وی دستگیر و به تهران فرستاده شد. وی به نجف رفت و درنهایت به مشهد بازگشت و حضورش با اتفاقات انقلاب اسلامی هم زمان شد. وی از روحانیان فعال انقلاب در مشهد بود و سرانجام در حرم امام رضا (ع) دفن شد.

سیدجواد خامنه‌ای
(۱۳۱۳ تا ۱۴۰۶ قمری)
آیت ا... سیدجواد خامنه‌ای در خانواده‌ای روحانی در نجف به دنیا آمد. خانواده وی بعد‌ها به تبریز مهاجرت کردند و وی وقایع مشروطه را در تبریز به چشم دید. او پس از زندگی در تبریز و نجف دوباره به مشهد بازگشت و ثمره ازدواجش پنج فرزند بود که یکی از آن‌ها رهبر معظم انقلاب است. وی پس از عمری مجاهدت و تدریس، در توحیدخانه به خاک سپرده شد.

سید جلال الدین آشتیانی
(۱۳۰۴ تا ۱۳۸۴ خورشیدی)
وی در آشتیان از توابع اراک به دنیا آمد و مدتی در شهر‌های قم و نجف در محضر عالمان عصر خودش دروس حوزوی خواند و سرانجام در مشهد به عنوان استاد فلسفه و تصوف اسلامی انتخاب شد. پیکر او در دارالزهد حرم به خاک سپرده شده است.

محمدتقی جعفری
(۱۳۰۴ تا ۱۳۷۷ خورشیدی)
از آثار ارزنده وی می‌توان به شرح مثنوی و شرح نهج البلاغه اشاره کرد. علامه جعفری در بیمارستانی در لندن درحال طی کردن روند درمانش فوت کرد و درنهایت به تهران و سپس مشهد منتقل شد و در دارالزهد دفن شد.

حسین فقیه سبزواری
(۱۳۰۹ تا ۱۳۸۶ قمری)
آیت ا... حاج میرزاحسین سبزوارى مشهور به «فقیه سبزوارى» در جریان تحصیلش در مشهد شاهد به توپ بسته شدن حرم به دست روس‌ها بود. بعد‌ها به نجف رفت و در محضر استادان زمان فقه و اصول آموخت و سرانجام به مشهد آمد. اقدامات خیرخواهانه او از جمله ساخت درمانگاه و مدرسه و کوی طلاب زبانزد است. وی بنا به وصیتش در محراب مدرسه باغ رضوان دفن شد.

سیدرضا کامیاب
(۱۳۲۹ تا ۱۳۶۰ خورشیدی)
حجت الاسلام کامیاب در گناباد زاده شد و برای تحصیلات حوزوی به مشهد آمد. وی در انتخابات میان دوره‌ای مجلس شورای اسلامی سال ۱۳۶۰ نماینده مشهد شد، ولی یک هفته بعد در تقاطع بولوار راه آهن و خیابان خواجه ربیع ترور شد و در بیمارستان امدادی به شهادت رسید. وی در دارالزهد حرم دفن شده است.

حسنعلی مروارید
(۱۲۹۰ تا ۱۳۸۳ خورشیدی)
آیت ا... مروارید در مشهد دیده به جهان گشود و در محضر علمایی مثل حاج شیخ حسنعلی نخودکی شاگردی کرد. ایشان دو مدرسه علمیه بعثت و سعادت را تأسیس کرد. بدون تردید از مهم‌ترین بخش هاى حیات وى، مبارزات سیاسى و مشارکت هاى اجتماعى بود. وی در دارالسرور به خاک سپرده شد.

محمدرضا حکیمی
(۱۳۱۴ تا ۱۴۰۰ خورشیدی)
از حکیمی با عناوینی مثل «علامه» و «استاد توحید» یاد می‌شود. وی در مشهد به دنیا آمد و در جوانی به حوزه علمیه خراسان، مدرسه نواب، رفت. عمرش را در مسیر دفاع از تعالیم مکتب وحی و پیامبر گرامی اسلام (ص) و صرف تبیین علمی مفهوم عدالت خواهی کرد. وی در دارالحجه به حاک سپرده شد.

حیدر رحیم پور ازغدی
(۱۳۱۱ تا ۱۴۰۰ خورشیدی)
حاج حیدر در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، سال ۱۳۴۲ و در جریان اتقلاب اسلامی، از مبارزان سیاسی مشهد بود. وی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت و در رواق دارالحجه دفن شد.

دسته بندی دفن‌شدگان مشهور حرم مطهر
صاحب منصبان آستان قدس، رجال سیاسی و نظامی، عالمان دینی و شهدا، دانشوران، ادیبان و هنرمندان

تعداد دفن‌شدگان نامدار حرم مطهر
بیش از ۲۸ هزار تن

مقبره‌های داخل صحن و رواق‌ها
پیر پالان دوز، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی