درباب آثار محمد قهرمان | کمان‌گیر عرصه مضمون‌گرایی
محمد قهرمان سراسر زندگی خود را وقف فرهنگ و ادبیات کرد. در ادامه، ضمن توصیحاتی درباره شاعری و نویسندگی او، فهرست کتاب‌های قهرمان و کتاب‌هایی را که دیگران درباره او پدید آورده‌اند می‌بینید.
علی باقریان | شهرآرانیوز - محمد قهرمان سراسر زندگی خود را وقف فرهنگ و ادبیات کرد. او که از سال سوم ابتدائی زبان به شاعری گشوده بود در دانشگاه حقوق خواند و مدتی هم به کار کشاورزی مشغول شد، اما فکر و ذکرش شعر بود. قهرمان از سال ۱۳۲۶ در انجمن شعر محمود فرخ حضور یافت (خود او نیز بعدها، در سال ۱۳۳۹ یا ۱۳۴۰، جلسه شعری ترتیب داد که تا پایان عمرش دوام یافت. در این جلسه، اصناف گوناگونِ کار شاعری با سلایق مختلف شرکت می‌کردند). قهرمان که در آغاز کار شاعری «آذر» تخلص می‌کرد هم شعر رسمی دارد هم ترانه و تصنیف هم شعر محلی (یادآور می‌شوم که او با دقت تاریخ سرایش اکثر قریب به اتفاق اشعار خود را در پای آن‌ها درج کرده که این برای مخاطبان شعرش بسیار سودمند است). اشعار رسمی قهرمان بیشتر در قالب غزل و رباعی‌اند، اما دربین آن‌ها قصیده و دوبیتی و شعر نیمایی نیز می‌توان یافت. قهرمان در غزل به طرز صائب گرایش داشت، ولی، چنانکه خود می‌گوید، بعدها کمی از این شیوه فاصله گرفت. او اوج تخیل، باریک‌اندیشی، تنوع مضامین و ریزه‌کاری‌های ظریف در این سبک را از دلایل علاقه‌اش به آن برشمرده است. البته قهرمان، برخلاف بسیاری از صائب‌دوستان معاصر ما نظیر کریم امیری فیروزکوهی، مقام صائب را برتر از دیگر شاعران نمی‌دانست و دست‌کم حافظ را براو ترجیح می‌نهاد.
ارادت قهرمان به صائب به تقلید محض از این شاعر نینجامیده است. غزل او تفاوت‌های بارزی با غزل صائب و اقمارش دارد: در غالب غزل‌های قهرمان لفظ فدای مضمون نمی‌شود و از تعقید زبانی خبری نیست، وحدت موضوعی و احساسی حاکم است و تک‌بیت‌های پراکنده به چشم نمی‌خورند، تنوع وزنی زیاد است، خبری از تکرار قافیه نیست، .... درکل، قهرمان مخالف معانی و زبان بغرنج در شعر و نثر بود و به همین دلیل هم شعر ظهوری و ناصرعلی و بیدل را که «هندوچینی» میخواندش خیلی خوش نمی‌داشت. مجموع همین عوامل باعث شده بود که امثال امیری فیروزکوهی و فریدون مشیری غزل او را بسیار ارج بنهند و آن را در ردیف غزل سایه و سیمین بنشانند (خود قهرمان نیز از بین معاصران غزل این دو را بیشتر می‌پسندید). نیز احمد گلچین معانی، تاریخ ادبیات‌پژوه بزرگ، در وصف قهرماند سروده: «غروز غزل قهرمان قصیده/ کمان‌گیر اقلیم مضمون‌گرایی». مهدی اخوان ثالث و غلامحسین یوسفی نیز این شاعر تربتی را از گویندگان درجه‌یک سبک هندی در قرن حاضر دانسته‌اند. باهمه این‌ها، خود قهرمان معتقد بود که غزل‌هایش از غزل‌های خوب ِ متوسط ِ سبک هندی بهتر نیست.
گفتم که در اشعار رسمی او رباعی نیز سهمی عمده دارد. البته گویا علاقه قهرمان به رباعی مربوط به سال‌های اخیر شاعری اوست، تاجایی‌که در کتاب «روی جاده ابریشم شعر» (۱۳۹۲) نزدیک به هزاررباعی آمده است. اما قهرمان شعر رسمی غیرکلاسیک هم دارد: او بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ به توصیه دوستش، اخوان، چند شعر نو (به قول خودش، «نیم‌دار») سرود که بد هم نبودند؛ پیش از آن هم چندچهارپاره سروده بود، اما، ازآنجاکه خودش غزل را بیشتر می‌پسندید، آن مسیر را ادامه نداد. باری، اولین شعر رسمی قهرمان سال ۱۳۲۷ درروزنامه «آزادی» چاپ شد. اما او که موسیقی‌شناس هم بود چند ترانه و تصنیف نیز برای ما به یادگار گذاشته، آثاری که برخیشان را خوانندگان سرشناسی نظیر علی‌اصغر شاهزیدی و علیرضا قربانی خوانده‌اند؛ مثلا شعر قطعه «آهنگ جنون» («به سر می‌دوم رو به خانه تو») که خطاب به م. امید است و علیرضا قربانی آن را خوانده از قهرمان است.
اما یکی از وجوه مهم اهمیت این شاعر خراسانی نیز اشعار محلی او وت حقیقاتش درباب لهجه‌های خراسانی است. قهرمان از سال ۱۳۲۴ به لهجه تربتی غزل سروده و بعدها نیز در قالب‌های دیگری شعر محلی گفته، تاآنجاکه بنابر گفته خودش سه چهارهزار بیت شعر محلی دارد. به شهادت کسانی، چون شفیعی کدکنی، مقام او در این نوع شعر، اگر برتر از مقامش در غزل‌سرایی نباشد، فروتر از آن نیست. قهرمان درسال ۱۳۲۷ غزلی از غزل‌های محلی خود را بر ملک‌الشعرا بهار خواند و تحسین شنید. او با استفاده از این تسلط کم‌نظیرش بر لهجه تربتی همچنین آثار پژوهشی درجه‌یکی درباب فرهنگ و ادبیات آن سامان تدوین و تألیف کرده است. قهرمان حتی بر لهجه مشهدی هم اشراف کامل داشت. باری، نخستین غزل تربتی او سال ۱۳۳۳ در ماهنامه «در راه هنر» منتشر شد. مرتضی کاخی تعریف کرده که چطور وقتی در غربت تهران شعر محلی قهرمان را از رادیو شنیده به وجد آمده وبه یاد یار و دیار زار گریسته است. درمجمو ع، دراشعار قهرمان، برخلاف اشعار غالب گویندگان سبک هندی، عاطفه‌ای قوی وجود دارد که مخاطب را متأثر می‌کند. قهرمان همواره به تصحیح اشعار خود مشغول بود و در چاپ آن‌ها محتاطانه عمل می‌کرد، تاآنجاکه از خیر انتشار بسیاری از آن‌ها گذشت. او همچنین به‌واسطه شعرشناسی خود در تصحیح و انتشار اشعار دیگران، از متقدمین و متأخرین، ید طولایی داشت. تصحیح اغلب دیوان‌های مهم سبک هندی کار قهرمان است. او از این آثار گزیده‌هایی نیز فراهم آورده که برخیشان حکم کتاب درسی را پیدا کرده‌اند. اما قهرمان سلیقه‌ای خاص داشت که لاجرم بر کار‌های پژوهشی‌اش نیز سایه افکنده: او فقط دیوان شاعرانی را تصحیح می‌کرد که به دسته شاعران معتدل سبک هندی تعلق داشتند، امثال قدسی و کلیم و سلیم و صائب. همچنین در گزیده‌هایی که فراهم می‌آورد نیز بیشتر به این گویندگان توجه می‌کرد و از آثار غیرایشان چیزی نمی‌آورد؛ اگر هم می‌آورد، چیزی نبود که نمودار سبک آن گویندگان باشد. این امر باعث شده دانشجویانی که ازطریق این آثار با اشعار شاعران سبک هندی آشنا می‌شوند درک جامعی ازاین شیوه شاعری پیدا نکنند. در ادامه، فهرست کتاب‌های قهرمان و کتاب‌هایی را که دیگران درباره او پدید آورده‌اند می‌بینید:
۶۴ -دیوان صیدی طهرانی
۱۳۶۴ تا ۱۳۸۳ -دیوان صائبتبریزی
۱۳۶۹ -دیوان ابوطالب کلیم همدانی
۱۳۷۰ -مجموعه رنگین گل: گزیده اشعار صائب تبریزی
۱۳۷۰ -نغمه‌های قدسی: مجموعه اشعار استاد شادروان غلامرضا قدسی
۱۳۷۳ -صد سال شعر خراسان (تألیف علی‌اکبر گلشن آزادی، به کوشش احمد کمالپور، با همیاری محمد قهرمان، محمدجوادغفورزاده)
۱۳۷۴ -دیوان ناظم هروی
۱۳۷۵ -دیوان حاجی محمدجان قدسی مشهدی
۱۳۷۶ -برگزیده اشعار صائب و دیگرشعرای معروف سبک هندی
۱۳۷۸ -دیوان میررضی دانش مشهدی
۱۳۷۸ -صیادان معنی: برگزیده اشعار سخنسرایان شیوه هندی
۱۳۸۱ -خلوت خیال: غزلیات و ابیات برگزیده مولانا صائب تبریزی
۱۳۸۲ -تجلی امام علی (علیه‌الس‍لام) در شعر طغرای مشهدی
۱۳۸۳ -حاصل عمر: مجموعه شعر از۱۳۳۸ تا۱۳۸۲،
۱۳۸۳ -دیوان میلیمشهدی، از گویندگان مکتب وقوع
۱۳۸۳ -فریاد‌های تربتی (گردآورنده: محمد قهرمان، دسته‌بندی و آوانویسی: حمیدرضا خزاعی)
۱۳۸۴ -ارغوان‌زار شفق: برگزیده دیوان طغرای مشهدی
۱۳۸۴ -با یاد‌های عزیز گذشته: ده‌نامه از مهدی اخوان ثالث (م. امید) به محمد قهرمان
۱۳۸۴ -مدایح رضوی و چند شعر دیگر به لهجه مشهدی از یوسف ازغدی
۱۳۸۷ -دم دربند عشق: گزیده شعر‌های تربتی با صدای شاعر
۱۳۸۸ -خدی خدای خودم: سروده‌هایی به لهجه تربتی
۱۳۸۹ -دیوان سلیم تهرانی
۱۳۸۹ -عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین (تألیف تقی‌الدین محمد اوحدی حسینی دقاقی بلیانی اصفهانی، تصحیح ذبی‌حا... صاحبکاری، آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمد قهرمان)
۱۳۹۱ -روی جاده ابریشم شعر
۱۳۹۶ -فرشته مهر: ترانه‌ها و تصنیف‌ها
۱۳۸۴ -پردگیان خیال: ارجنامه محمد قهرمان (به درخواست و اشراف محمدرضا شفیعی کدکنی، محمدجعفر یاحقی)
۱۳۸۴ -شناختنامه استاد محمد قهرمان (پژوهش و نگارش رضا افضلی)
۱۳۹۲ -به خط روشن عشق: گزیده غزل استاد محمد قهرمان (به انتخاب علی محمد مؤدب، مبین اردستانی)
۱۳۹۵ -چراغ شعر: محمد قهرمان (به کوشش یوسف بینا)
ضمنا، محمد قهرمان سال‌ها پیش دیوان شهاب ترشیزی را نیز تصحیح کرده که چاپ آن میسر نشده است) همایون باختریانی در سال ۱۳۹۲ در افغانستان دیوان این شاعر را چاپ کرده است. سید مخدوم رهین، وزیر پیشین اطلاعات و فرهنگ افغانستان، بر این دیوان مقدمه‌ای نوشته است). او همچنین در چاپ «مسیر طالبی یا سفرنامه میرزا ابوطالب‌خان» (۱۳۵۲) و نیز در تصحیح «خاطرات ظل‌السلطان» (۱۳۶۸) نوشته مسعودمیرزا ظل‌السلطان، به حسین خدیوجم، دوست دیرینش، یاری رسانده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
