گفتگو با احیاگر قدیمی‌ترین صندوق پوش حرم مطهر امام رضا(ع)

لیلا کوچک زاده | شهرآرانیوز؛ سه دهه برای احیای هنر دست باف ایران زمین تلاش کرده است. صاحب هشتمین کاشی ماندگار میراث فرهنگی خراسان رضوی، به پاس سال‌ها تلاش برای آموزش، احیا و کارآفرینی در عرصه صنایع دستی است و سال‌ها به عنوان کارشناس، احیاگر منسوجات حرم مطهر رضوی بوده. سال ۹۹ بود که به همت او، قدیمی‌ترین صندوق پوش حرم مطهر از گنجیه موزه خارج و در دهه کرامت برای عموم نمایش داده شد.

او این صندوق پوش را نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین منسوج حرم مطهر معرفی می‌کند. صندوق پوشی زربفت، متعلق به دوره صفویه که تار و پودش به نخ‌های گلابتون سیمین و زرین و ابریشم و آیات سوره مبارکه فتح آراسته شده است.

شناسنامه دار کردن منسوجات حرم مطهر

محسنی همه دوخت‌های سنتی ایران را از سوزن دوزی بلوچ، قلاب دوزی رشت و پته دوزی کرمان تا خوس دوزی استان هرمزگان و ابریشم دوزی کردستان، تدریس کرده و با این کار به احیای این هنر‌ها پرداخته است. او هنر و صنایع دستی را راهی برای احیای تاریخ و هویت یک کشور می‌داند و عقیده دارد متخصصان این حوزه، باید نهایت دقت و حفاظت از این آثار را به کار ببندند؛ چون یک ملت با دیدن این آثار، به هویتشان پی می‌برند.

آن طور که محسنی می‌گوید، نزدیک به هزارو ۸۰۰ نوع منسوجات شامل صندوق پوش، زری پوش و تابلو و پرچم که رودوزی آن ها، قلاب دوزی، سرمه دوزی و مرواریددوزی است و جنس پارچه‌ها مخمل و زربفت، در مخزن منسوجات حرم مطهر نگهداری می‌شود.

این منسوجات بازمانده دوره‌های مختلف تاریخی ایران از صفویه تا دوران معاصر است. او می‌گوید: زمانی که به خزانه آستان قدس آمدم، منسوجات به طریق خیلی سنتی، بسته بندی و بقچه شده و روی هیچ کدام از آن‌ها کار علمی انجام نگرفته بود. آن‌ها فکر نمی‌کردند این پارچه‌ها این قدر ارزشمند و نیازمند به بررسی داشته باشند.

اما خانم محسنی در ابتدای کار، به ۱۰ تا ۱۲ تن از کارکنان موزه، مرمت منسوجات را آموزش می‌دهد، سپس با همراهی آن‌ها به طور درست و اصولی، به شناسایی، گندزدایی، بایگانی و طبقه بندی و درنهایت شناسنامه دارکردن این منسوجات می‌پردازد.

صندوق پوشی که در رشت بافته شده است

نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین منسوج در گنجینه موزه حرم مطهر، صندوق پوشی زربفت بازمانده از دوران صفوی یعنی ۶۰۰ سال پیش است. او می‌گوید: این اثر نفیس‌ترین است؛ چون هم شناسنامه اش تکمیل و هم اثر سالم است. ما هم آن را به طور صحیح و علمی بایگانی کرده ایم.

محسنی ادامه می‌دهد: کشش الیاف پارچه اگر تمام شود، این طور به نظر می‌رسد که کسی روی آن تیغ کشیده است و پارچه حالت افتادگی می‌گیرد. نظر من هم این بود که این صندوق پوش، به اندازه کافی ایستایی داشته و این کشش الیاف ممکن است به حدی برسد که پارچه پاره شود. این بود که چهارسال پیش به این صندوق پوش استراحت دادیم و آن را در مخزن، خواباندیم و بعد از دو سال که ماکت صندوق را درست کردیم، صندوق پوش را با نهایت مراقبت به موزه آوردیم و برای بازدید علاقه‌مندان در دهه کرامت، نمایش دادیم.

سوره فتح روی الماسی آبی

کارشناس مسنوجات حرم مطهر رضوی درباره ویژگی‌های صندوق پوش ششصدساله می‌گوید: این صندوق پوش از جنس زربفت است. زربفت پارچه‌ای خاص است که از زمان هخامنشیان در ایران بوده و استفاده می‌شده و اوج کارکردش در دوران ساسانیان است. بعد از ورود اسلام به ایران، نقوش انسانی و حیوانی از روی این پارچه‌ها حذف می‌شود، اما هنرمندان باهوش ایران که نمی‌خواستند این هویت از دست برود، به کشیدن خط و نقوش گیاهی روی بافت پارچه روی آوردند.

او ادامه می‌دهد: بافت این پوشش، راه‌های رنگی با نقوش گیاهی است که به آن، محرمات می‌گویند. در دو راه افقی با رنگ الماسی آبی و دو راه با رنگ سیاه، سوره فتح، به خط ثلث و با تراکم بسیار نوشته شده است. این ستون‌ها پارچه را دور می‌زند و می‌رود روی سقف و سوره فتح آنجا تمام می‌شود.

جنس بافت هم از نخ‌های ابریشم رنگی و گلابتون سیمین و زرین است. در نوشته‌های مشکی از سولفات آهن استفاده شده است که همان‌ها به ابریشم کار در بخش‌هایی آسیب زده است. در دوره صفویه نمی‌دانستند سولفات آهن، اثر بدی روی نخ ابریشم می‌گذارد و آن را از بین می‌برد، درحالی که نخ‌های گلابتون سالم مانده است.
او به این نکته هم اشاره می‌کند که این پارچه‌ها آن قدر ارزشمند بوده اند که خلفای عرب، این منسوجات زربفت را به جای خراج از ایرانیان می‌گرفته اند.

راه اندازی فرهنگ سرای فرخ

زهرا محسنی متولد سال ۱۳۲۷ در تهران است و با تغییر رشته از پزشکی به حرفه و فن، مسیر زندگی اش را به سمت آموزش هنر و کارآفرینی پیش می‌برد.
او تدریس را به عنوان معلم حرفه و فن در سال ۱۳۵۳ آغاز می‌کند. اما دامنه تدریسش تنها به مدرسه خلاصه نمی‌شود، چنان که مدیریت نخستین کارگاه صنایع دستی دختران در مشهد را در سال ۶۷ در کارنامه دارد؛ کارگاهی که در مدرسه راهنمایی شهید چراغچی، روبه روی سازمان اوقاف برگزار می‌شده و هنر‌های دستی مانند سوزن دوزی، سرمه دوزی، مرواریدبافی و ... را به رایگان به دختران محصل آموزش می‌داده است.

در سال ۷۲ با برگزاری کلاس‌های صنایع دستی در اداره ارشاد برای معلمان رشته حرفه وفن، گام بزرگی در توسعه و حفظ صنایع دستی برمی دارد. یکی دیگر از مهم‌ترین اقدامات او را می‌توان راه اندازی «فرهنگ سرای فرخ» و مدیریت آن به طور داوطلبانه از سال‌های ۸۱ تا ۸۹ دانست. او می‌گوید: ساختمان فرهنگ سرا متعلق به زنده یاد جهانگیر فرخ، روان شناس معروف مشهدی، بود که آن را برای کار‌های هنری دختران وقف کرده بودند.

ساختمان فرهنگ سرا در ابتدای بازار جنت واقع شده و بسیار قدیمی بود. ما آنجا با دعوت از استادان بزرگ مشهد، کلاس‌های تئاتر، سرود، طراحی، نگارگری، خو ش نویسی، صنایع دستی، کاشی کاری و... برگزار می‌کردیم. طبقه پایین فرهنگ سرا هم نگارخانه راه انداختیم. آنجا تنها نگارخانه مشهد بعد از میرک بود و «فرخ» نام گرفت. سالی ۴۰ نمایشگاه دانش آموزی، دانشجویی و ویژه استادان در آن نگارخانه برگزار می‌شد.

چیزی ماندگار می‌شود که اصالت داشته باشد

محسنی بر این باور است که با آموزش دادن، این هنر‌ها احیا و در پی آن، کارآفرینی ایجاد می‌شود. او می‌گوید: امروز هنرمندان نگران هستند که با ورود فناوری، صنایع دستی و هویت ما زیر سؤال برود، اما من به شما می‌گویم نگران نباشید؛ زیرا این شرایط در اصطلاح، ریشه در آب و خاک ما دارد و آن چیزی ماندگار می‌شود که اصالت داشته باشد.

محسنی هنوز که هنوز است و در هفتاد و چهارسالگی، دست از آموزش و تحقیق و بررسی بر نداشته است و روز‌هایی در هفته در خانه ملک حضور دارد و تجربه‌های خود را به استادان و هنرجویان منتقل می‌کند. حضور در بخش خزانه منسوجات حرم مطهر هم از برنامه‌های دائمی اش است.

تألیفات

تألیفی از او با عنوان «شاهکار‌های هنری در آستان قدس رضوی، ضریح پوش‌ها و صندوق پوش ها» در سال ۱۳۹۳ توسط مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. در بهار ۱۳۹۹ نیز معاونت صنایع دستی استان خراسان رضوی، مجموعه‌ای از کتابچه‌های آموزشی وی را با عنوان «مبانی دوخت‌های سنتی ایران از ابتدا تا پیشرفته» منتشر کرده است. محسنی در این جزوه‌ها همه دوخت‌های پایه مورد نیاز در سوزن دوزی‌های سنتی ایران را به صورت کاملا تصویری و با توضیحاتی کافی آموزش داده است.