پیش و پس از واقعه مسجد گوهرشاد به روایت مطبوعات آن روزگار
هم‌زمان با هشتاد‌و‌هفتمین سالگرد این واقعه و روز عفاف و حجاب نگاهی داشته‌ایم به مطبوعات خراسان و کشور و اخباری که به‌نوعی به این ماجرا مرتبط هستند.
زهرا بیات | شهرآرانیوز - اصلی‌ترین تغییرات پوشش مردان ایرانی در دوره قاجار و به‌واسطه رفت‌وآمد درباریان به اروپا شکل گرفت. با آغاز دوره پهلوی، باتوجهبهشخصیت و افکار رضاشاه، افرادی که ترک سنت و اخذ فرهنگ غربی را مهم‌ترین عامل پیشرفت می‌دانستند، در پست‌های کلیدی کشور قرار گرفتند و سیاست «مدرن»کردن کشور را در زمینه‌های اداری، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مدنظر قرار دادند.
در اولین مرحله سیاست نوسازی فرهنگی، پوشاک مردان موردتوجه قرار گرفت. هیئت‌وزیران در مرداد ۱۳۰۶ ش، به پیروی از اندیشه شاه و وادار‌ساختن مردم به تغییر کلاه و لباس، روز ۱۵ مرداد، تصویب‌نامه‌ای را صادر کرد که به‌موجب آن، همه کارکنان دولت و شاگردان مدارس، موظف به پوشیدن لباس متحدالشکل و کلاه لبه‌دار شدند.
همچنین دی‌ماه۱۳۰۷ در‌مجلس هفتم، پوشیدن لباس متحدالشکل صورت قانونی یافت. براساس این قانون، جز هشت گروه، مجتهدین مجاز مشتغل در امور روحانی، مراجع امور شرعیه دهات و قصبات بعد‌از قبولی در امتحان، مفتیان اهل‌سنت و جماعت صاحب اجازه فتوای، پیش‌نمازان دارای محراب، محدثین مجاز به نقل روایت، طلاب مشتغل به فقه و اصول بعد‌از قبولی در امتحانات، مدرسان فقه، اصول و حکمت و روحانیون ادیان دیگر، همه اتباع ذکور ایرانی موظف شدند از لباس متحدالشکل و کلاهی موسوم به «کلاه‌پهلوی» استفاده کنند.
پوشش مردان ایران براساس نظام‌نامه متحدالشکل‌شدن البسه بود تا اینکه سفر رضاشاه به ترکیه در سال۱۳۱۳ ش رقم خورد. تأثیرپذیری وی از اقدامات آتاتورک موجب شد در خرداد۱۳۱۴، تغییر کلاه پهلوی به «کلاه تمام لبه» به‌عنوان کلاه بین‌المللی در برنامه دولت قرار گیرد. طبق بخشنامه‌ای که از‌سوی محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر وقت، صادر و در ۸خرداد به ادارات دولتی و سازمان‌های دیگر ابلاغ شد، ازآن‌پس کارمندان دولت و مردانی که به سازمان‌های دولتی مراجعه می‌کردند، باید کلاه‌شاپو (تمام‌لبه) بر سر می‌گذاشتند.
در هفتم تیرماه۱۳۱۴، بخشنامه‌ای از وزارت داخله صادر شد که در آن، آداب استفاده از کلاه تمام‌لبه در هفت‌بند توضیح داده شده بود تا به‌عموم مأموران حوزه حکومتی ابلاغ شود و به اطلاع مردم برسد. دستور تبدیل کلاه‌پهلوی به کلاه‌تمام‌لبه در خراسان با مقاومت‌هایی مواجه شد که سرانجام منجر به وقوع واقعه مسجد گوهرشاد شد. در این واقعه گفته می‌شود قریب به شش هزار نفر شهید و عده بسیاری زخمی‌شدند، همچنین جمع کثیری از زوار و مردم معترض دستگیر و عده‌ای نیز تبعید شدند. هم‌زمان با هشتاد‌و‌هفتمین سالگرد این واقعه و روز عفاف و حجاب نگاهی داشته‌ایم به مطبوعات خراسان و کشور و اخباری که به‌نوعی به این ماجرا مرتبط هستند.
نخستین خبر تغییر کلاه
روزنامه آزادی به صاحب امتیازی و مدیرمسئولی علی اکبر گلشن آزادی از شهریور ۱۳۰۴ تا بهمن ۱۳۵۳ در مشهد منتشر شده است؛ موضوع تغییر کلاه در مشهد، نخستین بار در شماره ۹۶۲ این روزنامه چاپ ۱۸ خرداد ۱۳۱۴ مطرح می‌شود، درست چند روز بعد از اعلام عمومی این تغییر. در این خبر که با تیتر «استقبال عموم از کلاه تمام لبه» منتشر شده، چنین آمده است: «به قرار اشعار جراید مرکز عموم اعضای وزارتخانه‌ها پس از تبدیل کلاه که در روز ۱۵ خرداد از طرف هیئت دولت به‌عمل آمد، استقبال نموده، به طوری که اینک در تهران هیچ کلاه پیدا نمی‌شود. مغازه‌ها و اشخاصی که می‌توانند، دستور واردکردن کلاه از خارجه را تلگرافی داده اند.
مشهد هم تا آنجا که بود، آقایان محترم خریده و پوشیده اند. اعضای محترم اداره پست و تلگراف از همه پیش قدم‌تر شده، همین که آقای عطایی رئیس محترم پست و تلگراف کلاه خود را تغییر دادند، اعضا هم تأثیر نمودند. در بعضی از ادارات دیگر نیز تک تک اعضا کلاه خود را تغییر داده اند. اگر کلاه موجود بود شاید هر روز قسمت عمده شهر کلاه خود را تغییر داده بودند.»
همراهی جراید برای همراهی مردم با شاپو
بعد از روزنامه آزادی، روزنامه‌های بهار و طوس نیز به کلاه جدید می‌پردازند؛ روزنامه بهار به مدیرمسئولی شیخ احمد تهرانی (بهار) بیشتر طرف دار حجاب بود؛ به همین دلیل جز چند خبر کوتاه ورود چندانی به این موضوع نداشت. همین رویکرد بود که در نهایت، نام او را درمیان زندانیان واقعه گوهرشاد قرار داد.
به هر ترتیب این روزنامه در شماره ۱۹۴۴ خود به تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۱۴ ذیل خبری با عنوان «تغییر کلاه» نوشت: «در این دو سه روزه، عده‌ای از آقایان رؤسا و اعضای ادارات کلاه تمام لبه بر سر گذارده و عده زیادی از اهالی نیز حسن استقبال کرده، کلاه‌های سابق را به کلاه تمام لبه تبدیل نموده اند. به قرار مسموع آقایان رؤسا و اعضای دوائر دولتی که لباس فرم دارند از استعمال کلاه تمام لبه ممنوع و بایستی کلاه کاسکت به رنگ لباس خود تهیه نمایند.»
در همین روز روزنامه طوس در شماره ۷۹ به‌تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۱۴ نوشت: «به طوری که در شماره گذشته اطلاع داده ایم، پس از اینکه هیئت محترم دولت تبدیل کلاه نیم لبه را به تمام لبه نموده اند، مستخدمین ادارات و دوائر دولتی و مؤسسات عمومی و سایر افراد و طبقات مختلف اقدام به تغییر کلاه لبه دار به شاپو‌های مختلف (فونرمو، کانوتیه، یاماها، کاسک، کولونی و سایر اقسام کلاه تمام لبه) نموده اند.»
نمدمال‌های مشهد و کلاه‌های جدید
روزنامه آزادی در شماره‌های بعدی خود، دوباره به موضوع استقبال مردم از کلاه تمام لبه می‌پردازد. به گفته این روزنامه «اعضای محترم ادارات هر یک بعد از دیگری مشغول تبدیل کلاه سابق به کلاه تمام لبه می‌باشند.» آزادی در شماره ۹۶۵ به تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۱۴ و ذیل عنوان «تغییر کلاه در مشهد» به شروع کار نمدمال‌های مشهد برای تهیه کلاه‌های جدید اروپایی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «آنچه کلاه تمام لبه بود با وصف ترقی فوق العاده قیمت خریداری و آقایان رؤسای محترم ادارات و اعضا و محترم این همه به سر نهاده و با استقبال شایانی که اهالی دارند، کلاه مال‌ها مشغول تهیه و مالیدن کلاه‌های تمام لبه نمدی شده و این کلاه‌های وطنی به قدری خوب است که تقریبا با دقت بیشتری از کلاه‌های ساخت خارج عقب‌تر نخواهد بود.»
تشویق کلاه مال‌ها برای تولید بیشتر
خبر بعدی این روزنامه در شماره ۹۶۷ به تاریخ ۴ تیر ۱۳۱۴ به همین موضوع اشاره دارد و اینکه «هنوز کلاه تمام لبه از خارج وارد مشهد نشده، چند نفر کلاه مال شبانه روز مشغول تهیه کلاه‌های تمام لبه می‌باشند. سه روز قبل ایالت کبری یکی از آن‌ها را احضار و مورد تشویق و اشقاق قرار داده اند.» در شماره بعدی نیز می‌نویسد: «کلاه مال‌های هر نقطه که اغلب ازکارافتاده بودند با جدیتی مشغول کلاه مالی شده و به قیمت خوب می‌فروشند. گویا به وزارت معارف از هر شهری مقداری کلاه وطنی برای نمونه و مشاهده طرز کلاه مالی آنجا به مرکز خواسته است. مقرر است در نقاطی که کلاه مالی هست کلاه ساخته و به نقاطی که ندارند، فرستاده شود.»
بهار هم در شماره ۱۹۵۳ خود به همین تاریخ (۴ تیر) از تهیه کلاه ساخت وطن می‌نویسد؛ «از طرف وزارت جلیله معارف به اداره ایالتی معارف خراسان دستور داده شده اعضا و مستخدمین معارف که می‌خواهند کلاه تمام لبه بر سر بگذارند، بایستی کلاه‌های نمد ساخت وطن تهیه نموده و نمونه آن‌ها را هم به مرکز ارسال دارند، به علاوه صنعتگران و کلاه مال‌ها را تشویق نمایند که در خوبی و ظرافت کلاه‌های مزبور دقت و مراقبت نمایند.»
کلاهبرداری با کلاه
رونق بازار کلاه‌های جدید، برخی را به فکر سوءاستفاده می‌اندازد، به طوری که قیمت کلاه‌ها به یک باره چندبرابر می‌شود. آزادی در شماره۹۶۹ به تاریخ ۹ تیر ۱۳۱۴ برای جلوگیری از اجحاف می‌نویسد: «طبق اطلاع حاصله، نظر به اینکه نه تنها مغازه‌هایی که کلاه تمام لبه داشتند به قیمت‌های خارج ازحد انصاف می‌فروختند، حتی کلاه مال‌ها و کلاه دوز‌ها نیز قیمت کلاه را چندبرابر قیمت اولیه نموده اند ... هرگاه کلاه فروش‌ها صدی ده بیشتر منافع از قیمت اصلی منظور نمودند، قانونا تعقیب می‌شوند.»
ضمن اینکه کارمندان را نیز به واسطه گزارشی که از مرکز رسیده تهدید می‌کند که «هرکسی پیدا شد که کلاه تمام لبه به سر نگذاشت، منتظر خدمت خواهد شد و نیز عموم باید کلاه بین المللی تمام لبه (جز اداراتی که کلاه مخصوص عجالتا دارند) به سر بگذارند.»
رونق بازار کلاه در مشهد چنان است که بهار، اعلان مناقصه دوخت کلاه را در همین روز از سوی اداره بلدیه منتشر می‌کند و دوخت ۲۶۰ عدد کلاه نمدی تمام لبه را به مناقصه می‌گذارد. فشار دولت البته دلیل اصلی این رونق است، طوری که آزادی در شماره ۹۷۰ به تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۱۴ می‌نویسد که نظر به استقبال عمومی و فقدان کلاه، کلاه مال‌ها و خیاط‌ها باید هر روزی هزار کلاه تهیه کنند. در کنار این خبر از مقدار زیادی کلاه هم می‌گوید که «به گمرک وارد شده و نیز از زاهدان کلاه بسیار به طرف مشهد حمل شده است.»
قیمت‌های دستوری
روزنامه بهار که با این رویه موافق نیست، تنها خبری که در این روز‌ها (۱۴ تیر) منتشر می‌کند، اعلان‌های سفارش قماش روسی و ژاپنی است که به واسطه دوخت زیاد کلاه، مشتری بیشتری پیدا کرده اند. اطلاعات در شماره ۱۵ تیر خود و آزادی در شماره ۱۷ تیر خود اعلان قیمت کلاه را به استحضار عموم اهالی محترم مشهد می‌رسانند؛ قیمت‌ها از ۱۷ ریال تا ۱۳ ریال است، بسته به کیفیت پارچه. دوخت کلاه هم فقط ۳ ریال اجرت دارد. کلاه کپی با مقوا هم بین ۶ تا ۱۵ ریال است. کاسکت هم از ۳ و ۶ ریال است. کلاه تمام لبه نمدی هم از کرک اعلا که تقریبا ۲۰ مثقال وزن دارد، ۱۷ ریال است.
روزنامه اطلاعات هم در این روز از «ساختمان کلاه‌های تمام لبه کرکی در خراسان» می‌گوید که «پیشرفت‌های کاملی حاصل نموده و خیلی زود رواج پیدا کرده است.» به زعم اطلاعات «علت عمده سرعت شیوع کلاه‌های جدید بین طبقات مختلف مردم، وجود مواد اولیه کلاه می‌باشد؛ زیرا خراسان یکی از مراکز مهم تهیه و تدارک بوده.»
روزنامه طوس در ۱۷ تیر ۱۳۱۴ شرح استعمال کلاه تمام لبه را از طرف وزارت جلیله داخله به ایالت جلیله خراسان منتشر می‌کند که ذیل آن آمده «به مأمورین دستور بدهید هر چه زودتر و سریع‌تر در انجام این منظور اقدام و به وسائل مقتضی مردم را وادار به تغییر کلاه نمایند و نتیجه اقدامات را مرتبا تلگرافید.»
سکوت محض روزنامه‌ها
واقعه مسجد گوهرشاد در روز‌های ۱۹ تا ۲۱ تیر اتفاق می‌افتد، اما هیچ یک از روزنامه‌ها به این موضوع ورود نمی‌کنند. سکوت محض برقرار است و روزنامه‌ها به همان سیاق سابق از کلاه و استقبال مردم می‌نویسند. بهار در شماره ٢٢ تیر ۱۳۱۴ از رسوم و آداب استعمال کلاه بین المللی متحدالمآل می‌نویسد که در ایام تابستان به چه شکل باشد. آزادی در شماره ۲۳ تیر از پیشرفت کلاه جدید در همه جا می‌گوید که «سریع بوده» و «اقلیت خیلی مختصری» که «به واسطه فقدان کلاه نتوانسته اند هنوز تغییر بدهند.»
برای به حاشیه راندن ماجرای مسجد گوهرشاد از سویی و ترسی که به واسطه بازداشت‌های بی شمار روز‌های بعد از واقعه در میان پدید آمده، برپایی جشن‌های تبلیغ کلاه تمام لبه شروع می‌شود؛ نمونه اش جشن مفصلی که عصر روز ۲۲ تیر در منزل یکی از تجار تربت جام منعقد می‌شود و قریب ۵۰ نفر از تجار مهم حضور می‌یابند. در این روز، مشهد کلاه مال‌های متخصص خود را به شهر‌های اطراف می‌فرستد.
آزادی در چاپ ۲۸ تیر خود می‌نویسد: «طبق راپورت‌های تلگرافی و کتبی از ولایات خراسان بجنورد، قوچان، تربت، کاشمر، سبزوار، نیشابور، زابل، زاهدان و سایر نقاط حاکی از پیشرفت سریع و مهم کلاه تمام لبه و کپی بوده و مردم با احساسات تامی کلاه خود را تبدیل می‌نمایند. در تمام ولایات و ایالات مملکت جشن‌های شورانگیزی برای تغییر کلاه منعقد شده است. در مشهد هم طبقات مختلف برای اظهار احساسات درصدد گرفتن جشن‌هایی می‌باشند. در این چندروزه کلاه بسیاری وارد و با‌قیمت گران به مصرف رسیده است. کلاه دوز‌ها و کلاه مال‌ها شبانه روز با جدیت مشغول ساختن کلاه‌های مختلف جدید می‌باشند.»
روزنامه اطلاعات نخستین روزنامه‌ای است که به موضوع گوهرشاد ورود می‌کند، اما نه از دید خود روزنامه، که فقط اعلامیه روز ۲۴ تیر محمود جم، وزیر داخله، را منتشر می‌کند؛ این روزنامه در چاپ ۲۵ خود می‌نویسد: «بر طبق راپورت واصله از ایالت خراسان، شب نوزدهم، شیخ بهلول نامی که سوء سوابق او از شرارت و فساد معلوم و سابقا تحت تعقیب نیز واقع شده بود، در مشهد مقدس جمعی از عوام ساده لوح را در مسجد به عنوان موعظه دعوت کرده و دو سه روز این عمل را مداومت داده و اراذل واوباش را دور خود جمع و عنوان کلاه و لباس را پیش کشیده و یاوه سرایی‌ها نموده، کار را به هتاکی رسانیده، مأمورین انتظامات خواستند بدوا به ملایمت و نصیحت او را از این رفتار و گفتگو‌های خلاف و مفسده آمیز باز دارند، مساعی آن‌ها ثمری نبخشید و بیم اختلال نظم رفته و مردم ازاین جهت اظهار نگرانی نمودند. مأمورین انتظام در صدد تفرقه آن‌ها برآمدند، مقاومت نموده، مأمورین نظمیه را مورد حمله قرار دادند و بعضی از آن‌ها را مجروح و مقتول نمودند.
مأمورین ناچار از نظامیان استمداد کردند. اشرار به آن‌ها هم ستیزه نموده و آلات ضرب و قتل که همراه داشتند، به کار بردند. نظامیان هم مجبور شدند با استعمال اسلحه گرم حفظ نظام را به آن‌ها الزام نمایند. در نتیجه اراذل واوباش که باعث این بی نظمی شده بودند، بعضی گرفتار و بعضی متفرق شدند، ولیکن متأسفانه شیخ بهلول که این مفسده را برپا کرده بود، موفق به فرار شده امنیت و انتظام برقرار گردید؛ فعلا نظمیه مشغول تعقیب قضیه و کشف حقایق می‌باشد.»
روزنامه طوس هم به تبعیت از اطلاعات در شماره ۲۹ تیر ۱۳۱۴ خود بعد از آنکه از جشن باشکوهی می‌گوید که فردا از طرف صنف قصاب و خباز در باغ ملی منعقد می‌گردد، اشاره‌ای هم به همین اعلامیه منتشر می‌کند و می‌گوید: «خوشبختانه این پیشامد که درحقیقت هیچ اهمیتی هم نداشت در اثر حسن مراقبت مأمورین به خوبی به پایان رسیده و آن عناصر نادرستی که موجب آن بوده اند بایستی کاملا بدانند که من بعد این گونه عرض رانی‌ها هیچ تأثیری نداشته و برای همیشه از خاطر محو می‌شوند.»
روزنامه در نهایت در چاپ ۱۷ مرداد ۱۳۱۴ خود بعد از پیشرفت استفاده از کلاه لبه دار بالاخره می‌نویسد: «و، اما آمدیم به غائله اخیر مشهد!» و طوری ادامه می‌دهد که «آن حادثه در مشهد بود، لیکن ربطی به مشهدی نداشت؛ سکنه مشهد که در قبول و اجرای منویات دولت از سایر نقاط مملکت جنبه استقبال و اطاعتشان قوی‌تر بوده، هیچ وقت در هیچ امری حاضر نیستند حتی از جهت تعلل در قول اصلاحات وجهه خود را تاریک و تضییع کند.» بعدازاین مطلب در هیچ روزنامه‌ای به واقعه گوهرشاد اشاره نمی‌شود.
آخرین خبر مربوط به این موضوع در چاپ ۳۰ آذر ۱۳۱۴ روزنامه اطلاعات می‌آید. تیتر این است: «مجازات مسبب حقیقی غائله مشهد»؛ این خبر دقیقا روز بعد از تیرباران محمدولی خان اسدی، نایب التولیه آستان قدس، منتشر می‌شود. این روزنامه در نهایت ٧ دی ١٣١٤ به صورت مشروح، مطلبی دیگر «در اطراف غائله مشهد و مسبب حقیقی آن» می‌نویسد، البته آن طوری که حکومت پهلوی اول دیکته کرده بود.
***
آیات حاج سید یونس اردبیلی، سید علی اکبرخویی و سیدهاشم میردامادی از عالمان مبارز مشهد علیه طرح اتحاد شکل و کشف‌حجاب درکنار تنی چند از روحانیون دیگر
پوشش اغلب زنان ایرانی در زمان واقعه گوهرشاد
حکم دیوان حرب ثانی در خصوص محکومیت متهمان واقعه مسجد گوهرشاد / ۲۸ خرداد ۱۳۱۷
دستور توقیف ۴ تن (از متهمان واقعه مسجد گوهرشاد) اعزامی از نظمیه مشهد /۲۸ تیر ۱۳۱۴
تغییر کلاه پهلوی به کلاه بین المللی ۱۷ تیر ۱۳۱۴
تقاضای بنکدار اصفهانی برای ترخیص کلاه لبه دار از گمرک/ ۱۱ تیر ۱۳۱۴
بخشنامه وزارت مالیه ۲ تیر ۱۳۱۴
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
