اهمیت و جایگاه خانواده اسلامی

خانواده از نگاه جامعه‌شناسان، نخستین و مهم‌ترین «نهاد» اجتماعی دانسته می‌شود. به‌همین‌دلیل چگونگی ارتباطات و روابط اعضای خانواده با یکدیگر در حقیقت پایه‌های شخصیتی و الگو‌های رفتاری انسان را شکل می‌دهد.

هر‌چند در دوران مدرن متأثر از ارزش‌های مدرنیسم و پست‌مدرنیسم، گونه‌های متعددی از «خانواده» مورد تأیید و توجیه قرار گرفته است: خانواده بدون فرزند، خانواده تک‌والدینی، خانواده تک‌جنسیتی، خانواده دو‌نوعی (انسان و حیوان)؛ اما روشن است که وجود چنین خانواده‌هایی به معنای درستی و ارزشمندی آن‌ها نیست. این‌ها در حقیقت پیامد ارزش‌های لیبرالیستی و سکولاریستی غربی است.

پیامد لذت‌گرایی لجام‌گسیخته انسان غربی است. هر‌چند برخی از نویسندگان و دلباختگان این فرهنگ سعی می‌کنند به توجیه و تفسیر این نوع رفتار‌ها بپردازند، اما بسیاری از آگاهان در همان جامعه، این حالت را خطری بزرگ برای بقای تمدنی غرب می‌دانند.

فوکویاما، هانتینگتون، برژنسیکی و دیگر اندیشمندان غربی همگی زنگ خطر گسیختگی اجتماعی غرب را به صدا درآورده‌اند. به‌هر‌حال، باوجود همه این انحرافات و کج‌روی‌ها، هنوز هم خانواده به عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی شناخته می‌شود.

تشکیل خانواده در نگاه اسلام از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. خانواده هر‌چند از نظر جمعیت یک جامعه بسیار کوچک دانسته می‌شود، اما اسلام به منظور سالم‌سازی جوامع بزرگ‌تر انسانی اهتمام ویژه‌ای به سلامت نهاد خانواده دارد.

خانواده مهم‌ترین جایی است که در آن باور‌ها و اعتقادات دینی، ارزش‌های اخلاقی و هنجار‌های اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. از طریق خانواده است که نسل بعدی با دنیای بیرونی آشنا می‌شود، چگونگی معاشرت و روابط اجتماعی با دیگران را می‌آموزد و راه و رسم زندگی، اخلاق و آداب و رسوم اجتماعی را فرا می‌گیرد.

از این‌رو، اسلام برای حفظ قداست و ارزش خانواده اهمیت ویژه‌ای قائل است. به‌همین‌دلیل پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:
«مَا بُنِی فِی الْإِسْلَامِ بِنَاءٌ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِیج».

پاک‌سازی محیط خانواده و جامعه از آلودگی‌ها، تشویق به ازدواج و تشکیل خانواده، تبیین روابط سالم و سازنده میان زوج و دیگر اعضای خانواده، و تأکید ویژه بر تربیت فرزند از جمله برنامه‌هایی است که اسلام برای حفاظت از کانون مقدس خانواده مورد توجه قرار داده است.

اعضا و ارکان تشکیل‌دهنده نهاد یا سیستم خانواده در اسلام عبارت‌اند از زن و مرد که بر‌اساس سنت اسلام به عقد یکدیگر درآمده‌اند به عنوان ارکان اصلی و فرزندان به عنوان ارکان تکمیلی. طبیعتا اگر بخواهیم شناختی عمیق از روابط خانوادگی داشته باشیم، لازم است ارکان و اعضای آن و همچنین نحوه تعاملات آن‌ها با یکدیگر را به درستی بشناسیم.

سبک ارتباطات خانوادگی اسلامی متأثر از شناخت وظایف و مسئولیت‌ها و جایگاه هر یک از ارکان سازنده خانواده است. باید بدانیم که رفتار هر یک از اعضا می‌تواند عملکرد کل سیستم را تحت‌تأثیر قرار دهد. اختلال در رفتار یکی از اعضا می‌تواند عملکرد کل سیستم را مختل کند. کارآمدی خانواده معلول و محصول کارآمدی تک‌تک اعضای آن است.

به همین‌دلیل شناخت وظایف اخلاقی هر یک از اعضای خانواده و عملکرد درست هر کدام از آن‌ها می‌تواند این بنای محکم و محبوب الهی را در راستای تکامل و سعادت دنیوی و اخروی انسان قرار دهد.

ارتباطات و روابط مختلفی در محیط خانواده مطرح است که اسلام برای تک‌تک آن‌ها طرح و الگوی خود را ارائه داده است: روابط زن و شوهر با یکدیگر، روابط والدین با فرزندان، روابط فرزندان با والدین و روابط فرزندان با یکدیگر از اهم روابط موجود در محیط خانواده هستند.