«بی کیفیتی» زنگ خطر تئاتر مشهد

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ تئاتر مشهد بار‌ها توانایی‌های خودش را در کشور ثابت کرده و همیشه به عنوان یکی از سردمداران هنر‌های نمایشی مطرح بوده و در رویداد‌های مختلف ملی و بین المللی بسیاری درخشیده است. اما مدتی است و بهتر است بگوییم بعد از کاهش شیوع بیماری کرونا، این هنر با چالش کاهش کیفیت روبه رو شده است، به طوری که تعداد آثار نمایشی ضعیف از آثار باکیفیت بیشتر است؛ موضوعی که شاید محدود به شهر مشهد هم نباشد و در دیگر شهر‌های ایران و حتی کشور‌های دیگر هم مشاهده شدنی باشد.

این اتفاق را می‌توان زنگ خطری برای تئاتر مشهد دانست که رفته رفته به دور شدن مخاطب از سالن‌های نمایش می‌انجامد، از این رو و باتوجه به پاگرفتن سالن‌های نمایش بعد از دو سال تعطیلی ناشی از کرونا، در گفتگو با کارشناسان و اهالی تئاتر، دلایل کاهش کیفیت نمایش‌ها و راهکار‌های برون رفت از این چالش را بررسی کرده ایم که در دو گزارش مجزا پیش روی شما قرار می‌گیرد.

فاصله کم از ورود به تئاتر تا حرفه‌ای شدن

محمد مداح حسینی، منتقد و مدیرگروه رشته ادبیات نمایشی دانشگاه اقبال لاهوری، درباره کاهش کیفیت نمایش‌ها در مشهد می‌گوید: به نظر من در پنج یا شش سال گذشته، ما در حوزه‌های مختلف هنری با افت کیفیت روبه رو شده ایم؛ اتفاقی جهانی که به علت سرعت گرفتن تحولات و نبود فرصت کافی برای تولید آثار باکیفیت رخ داده است.

او یادآوری می‌کند: در کشوری مثل ما که حمایت کمتری از سازوکار‌های فرهنگی می‌شود، شاید این نقص بیشتر به چشم بیاید. اما گمان می‌کنم در کشور‌های دیگر هم این مسئله وجود دارد؛ چون مردم کم حوصله تر، کم عمق‌تر و کم دقت‌تر شده اند و به دلیل تعدد آثاری که تولید می‌شود، ماندگاری آثار کم شده است.

مداح حسینی درباره دلایل ضعف آثار تولیدی در مشهد نیز توضیح می‌دهد: امروز یک هنرجوی بازیگری بعد از گذراندن یک ترم در موسسه ای، برای بازی در نقش اصلی روی صحنه می‌رود. درواقع فاصله بین ورود و حضور در تولیدات به دلایل مختلف اقتصادی، آموزشی و نظارتی بسیار کاهش محسوسی داشته است، از همین رو تولیدکننده یا اجراکننده، کاری با کیفیت بد ارائه می‌کند. او با تاکید بر ضرورت مخاطب شناسی تاکید می‌کند: مخاطب امروز تئاتر، طبق آمارها، زمان زیادی را در طول هفته در فضای مجازی می‌گذراند. درواقع فضای مجازی، میزان کیفیت سنجی و شاخص‌های سنجش هنری را به این مخاطب ارائه می‌کند.

هنرمند تئاتر هم برای عقب نماندن از دریچه این رقابت، خودش را با آن هماهنگ می‌کند؛ برای مثال می‌توانیم به حضور سلبریتی‌ها در تئاتر اشاره کنیم. این منتقد که خود عضو شورای نظارت بر نمایش است، بیان می‌کند: مسئله سوم هم وجود تناقض در آیین نامه شورای نظارت است. این آیین نامه به صورت قانونی اجازه حذف آثار را به شورای نظارت نمی‌دهد و می‌گوید اگر این آثار از لحاظ نظارتی مسئله‌ای نداشته باشند، نباید از اجرایشان جلوگیری کرد. همچنین در این آیین نامه در یک بند به بحث‌های فنی اشاره و گفته شده است اگر اثری مصداق انحطاط باشد، اجازه اجرا ندارد. اما اینکه یک اثر باید در چه حد باشد تا مصداق انحطاط باشد، معلوم نیست.

مداح حسینی، بازار را دیگر عامل تأثیرگذار بر کاهش کیفیت نمایش‌ها می‌داند و می‌گوید: ما پردیس‌های تئاتری در شهر داریم که خصوصی هستند و پولی از دولت نمی‌گیرند. این پردیس‌ها با درنظر گرفتن سازوکار‌های اقتصادی و چگونگی پرداخت اجاره خود، باید بر آثاری که قرار است آنجا اجرا شود نظارت فنی کنند، از این رو احتمالا برای آن‌ها پر شدن سالن، مهم‌تر از این است که چه نمایشی در تماشاخانه قرر است روی صحنه برود.
او همچنین با اشاره به محدود بودن عرصه‌های اجتماعی در مشهد که مردم بتوانند در آنجا با یکدیگر مراوده اجتماعی داشته باشند، تصریح می‌کند: تئاتر یکی از معدود گریزگاه‌هایی است که به نسل جوان اجازه می‌دهد شکل دیگری از مراودات عمومی را تجربه کنند، از همین رو استقبال ناموزونی از تئاتر و آموزشگاه‌های هنر‌های نمایشی در مشهد می‌شود.

مداح حسینی برای بهبود کیفیت آثار پیشنهاد می‌دهد: سروسامان دادن به آموزش، تصحیح آیین نامه شورای نظارت یا تشکیل شورای فنی که بتواند از اجرای برخی آثار جلوگیری کند، طبقه بندی کردن سالن‌های نمایش برای اجرا‌های مختلف تا مخاطب بداند در برخی سالن‌ها فقط آثار تجربی یا دانشجویی اجرا می‌شود و تشکیل کانون‌های تئاتر، جزو فعالیت‌هایی است که می‌تواند موجب افزایش کیفیت تئاتر‌ها شود.

بیشتر بخوانید:

بازار داغ تئاتر کمدی در روزگار پس از کرونا

درجه بندی سالن‌های نمایش

در ادامه، حمیدرضا سهیلی، کارگردان و عضو سابق شورای نظارت بر نمایش مشهد، درباره کیفیت تئاتر‌هایی که در ماه‌های اخیر در مشهد روی صحنه رفته اند، می‌گوید: در ماه‌های اخیر شاهد اجرا‌های متعدد تئاتر در شهر مشهد بوده ایم؛ آثاری که به موضوعات متنوعی می‌پرداختند، ولی از نظر کیفیت، در حد متوسط به پایین بودند و شاید تنها چند نمایش متوسط به بالا ارائه شده باشد. اینکه چرا این گونه شده است و چه کسی مقصر است، باید واکاوی شود.

او ادامه می‌دهد: تعداد بسیار زیاد نمایش‌های آماده اجرا که تعطیلی یا نیمه تعطیل بودن تماشاخانه‌ها باعث آن شده است و اینکه شاید برخی نمایش‌ها به همین دلیل عوامل اصلی خود را از دست داده اند و مجبور به جایگزینی شده اند، می‌تواند یکی از علت‌های این اتفاق باشد. اما نمی‌توان منکر شد که هنرمندان تمام تلاش خود را می‌کنند تا نمایش هایشان را با قوت به روی صحنه ببرند. با این روزگار سخت که برای هنر و هنرمند فراهم آمده است و حتی متولی هنر هم حمایت شایسته‌ای از هنرمند نمی‌کند، چه توقعی می‌توان از تئاتر داشت؟ باید مشکل را در جای دیگری بررسی کرد و مقصر را فرد دیگری دانست. اگر تئاتر برای مسئولان شهر یک اصل مهم باشد، بی تردید مشکلات، بهتر و زودتر برطرف می‌شود.

سهیلی درباره وظیفه شورای نظارت بر نمایش در جلوگیری از روی صحنه رفتن آثار ضعیف بیان می‌کند: شورای نظارت طبق دستورالعمل شورای فرهنگی، وظیفه دارد برای هر نمایشی که حداقل‌های یک اجرای صحنه‌ای را دارد و مشکلی از نظر انتقادی و سیاسی و اجتماعی ندارد، مجوز اجرا صادر کند؛ هرچند شورای نظارت می‌تواند به منظور ارتقای کیفیت آثار با راهنمایی‌های خود و تاکید بر داشتن مشاور برای نمایش‌های ضعیف و... از گروه‌ها حمایت کند؛ کاری که ما در دوره عضویت خود در شورا انجام می‌دادیم.

ولی ضعف نمایش‌های اجراشده (اگر حداقل‌های لازم را داشته باشند) برعهده شورا نیست. در این راستا، سالن‌های نمایشی با انتخاب شورای فنی می‌توانند به خوبی عمل کنند و نمایش‌ها براساس قدرت و کیفیت در سالن‌ها تقسیم شوند. بدین ترتیب تماشاگر می‌داند که در کدام سالن چه نمایشی و با چه کیفیتی اجرا می‌شود.

او نداشتن شورای فنی در سالن‌های نمایش را ایراد می‌داند و می‌گوید: لازم است هر سالن براساس متر و معیار خود، به انتخاب نمایش‌ها اقدام کند و این اتفاق بدون داشتن شورای فنی میسر نیست. قبلا این گونه بود که نمایش‌ها را ابتدا شورای فنی سالن بازبینی می‌کرد و سپس برای دریافت مجوز به شورای نظارت معرفی می‌شدند. این روال کمک می‌کند که شورای نظارت براساس نوع سالن بتواند نمایش‌ها را بازبینی کند؛ به طور مثال نمایشی که قرار است در سالن اصلی اجرا شود، با نمایشی که در سالن بهار یا خورشید اجرا می‌شود، حتما و باید تفاوت‌هایی داشته باشد. شورای فنی لازمه هر سالن است که مدیریت هنری باید به آن ورود و لزوم آن را تاکید کند.

به گفته این کارگردان، اگر نمایش کیفیت لازم را نداشته نباشد، باعث طرد تماشاگر از سالن و دوری او از تئاتر خواهد شد، از این رو هیچ دلیلی ندارد که نمایش به صرف اینکه کار اول کارگردان است، ضعیف باشد. کارگردان کاراولی باید ابتدا مراحلی را طی کرده باشد تا به منصب کارگردانی رسیده باشد. اگر هم مشاهده شود که قدرت لازم برای کارگردانی را ندارد، باید از مشاور خوب بهره ببرد و اثری شایسته تماشاگر را به روی صحنه ببرد.

سهیلی برای بهبود کیفیت نمایش‌های روی صحنه پیشنهاد می‌دهد: اول و مهم‌تر از هر اصل، توجه مسئولان به تئاتر است و اینکه آن‌ها قبول داشته باشند تئاتر ریشه در فرهنگ جامعه دارد و باید برای ارتقای فرهنگ هر اجتماع به آن ارج گذاشته شود. دوم آنکه هنرمندان، قدر خود را بدانند و برای افزایش دانش هنری خود تلاش کنند. سوم آنکه به هنرمند باید آزادی بیشتری داده شود تا بتواند در خلق اثر فراغ بال بیشتری داشته باشد. بستن دست‌های هنرمند و در چارچوب قرار دادن او، مانع رشد فکری و ایده پردازی اش می‌شود.

تأثیر اقتصاد بر کیفیت تئاتر‌ها

همچنین رضا حسینی، کارگردان تئاتر، با یادآوری تأثیر کرونا بر فعالیت‌های هنری کشور می‌گوید: ازآنجا که تئاتر در دو سال گذشته به دلیل شیوع کرونا تقریبا تعطیل بوده است، ما می‌توانیم به وضعیت کیفیت نمایش‌ها فقط در شش ماه اخیر بپردازیم.

او بیان می‌کند: پیش از کرونا با حضور گسترده مخاطب در تماشاخانه‌ها روبه رو بودیم و اکنون هم مردم با ترس وارد سالن تئاتر می‌شوند؛ اتفاقی که باید در ارزیابی مان مدنظر قرار گیرد. علاوه بر این، باید به شرایط اقتصادی جامعه هم توجه کنیم.
به گفته حسینی، امروز هویت انسان بر مبنای اقتصاد شکل می‌گیرد، از همین رو ما برای داشتن تئاتری باکیفیت باید اول اقتصاد سالمی در تئاتر داشته باشیم.

این کارگردان بیان می‌کند: بررسی کیفیت، جریانی نسبی است و نمی‌توان با قاطعیت گفت که کیفیت نمایش‌ها کاهش پیدا کرده است. اما اینکه تعداد آثار ضعیف‌تر به صورت نسبی بیشتر شده، ریشه اش در اقتصاد است. درواقع گروه‌های نمایشی باید کاری را روی صحنه ببرند که دست کم هزینه هایشان را برگرداند، بنابراین خواه ناخواه مجبور می‌شوند به اجرای نمایش‌های مخاطب پسند روی بیاورند.

او ادامه یافتن این روند را آسیب زا می‌داند و می‌گوید: ما نمی‌توانیم بدون سرمایه گذاری مادی و معنوی، انتظار داشته باشیم که گروه‌های نمایشی، آثاری اندیشه ورز تولید کنند، بنابراین برای داشتن تئاتر باکیفیت باید به وجوه اقتصادی توجه کنیم.

حسینی با اشاره به تامین نشدن هزینه‌ها در تئاتر‌های اندیشه ورز ادامه می‌دهد: الان روی صحنه بردن نمایش‌های گیشه پسند و عامه پسند، توجیه اقتصادی دارد؛ نمایش‌هایی که جنبه سرگرمی شان از جنبه اندیشه ورزی بیشتر است.

این هنرمند که با جلوگیری از اجرای نمایش‌های ضعیف مخالف است، تصریح می‌کند: ما باید از نمایش‌های دارای اندیشه و مفهوم که به تعالی اجتماعی و اندیشه ورزی کمک می‌کنند، حمایت بیشتری کنیم تا اینکه بخواهیم جلوی اجرای نمایش‌های ضعیف‌تر را بگیریم. من خیلی موافق جلوگیری از اجرا نیستم؛ چون باور دارم مخاطب است که باید نمایش را انتخاب کند. منتها معتقدم که باید از نمایش‌های اندیشه ورز، حمایت بیشتری شود تا بتوانند پابه پای نمایش‌های گیشه پسند خودنمایی کنند.

او همچنین درباره داشتن شورای فنی در تماشاخانه‌ها می‌گوید: تماشاخانه‌ها نمی‌توانند سالن هایشان را خالی نگه دارند. آن‌ها مجبورند اجاره خودشان را دربیاورند تا تعطیل نشوند، از این رو ممکن است برای ادامه حیات حتی به کار‌هایی که پسندیده خودشان هم نیست، اجازه اجرا بدهند.

حسینی درباره حضور افراد بدون سابقه در تئاتر مشهد نیز بیان می‌کند: ما باید شرایط را برای حضور جوان تر‌ها آماده کنیم تا آن‌ها بتوانند در این عرصه فعالیت کنند، منتها نباید شرایط به گونه‌ای باشد که هرکسی هم بتواند وارد عرصه تئاتر شود؛ برای مثال شورای نظارت یا انجمن نمایش، باید قوانینی را تعریف کنند. اما الان قانونی در این زمینه وجود ندارد.
او تاکید می‌کند: ما تا در دوران جدید به ثبات نرسیم و از نمایش‌های اندیشه ورز حمایت کافی نکنیم، خودبه خود شاهد خودنمایی بیشتر نمایش‌های گیشه پسند خواهیم بود.