ادب فارسی و هویت تمدنی

پویایی هر ملت و جامعه‌ای در گرو پاسداری و حفظ «هویت» ش است. به راستی می‌توان گفت کیستی و چیستی تاریخی هر جامعه‌ای مانند روحی است که کالبد جامعه را به پویندگی واداشته است و رشد و توسعه آن را تضمین می‌کند.

افزون بر آنکه باید بدانیم ناهمگونی ملت‌ها در ساخت تمدنی و میزان تأثیرگذاری بیشتر بر دیگر جوامع بر بنیاد سرمایه برآمده از ظرفیت هویتی ایشان مشخص می‌شود. مؤلفه‌های گوناگونی در ساخت هویت نقش دارند، هرچقدر بن مایه‌ها و عناصری که در شکل گیری هویت نقش دارند، گوناگون تر، استوارتر و ریشه دارتر باشند هویت حاصل نیز از نفوذ و پایداری بیشتری برخوردار خواهد بود.

هرچند پاره‌های هویت ساز همچون دانش، افسانه‌ها و اسطوره ها، زبان و ادبیات، باورها، هنر، آیین و رسوم و... متنوع باشند، بازهم نیاز است که در سایه یک پنداره کانونی معنا یافته و به عبارت بهتر در بستر یک ظرف کلان‌تر کنار یکدیگر قرارگرفته و معنای تازه‌ای به نام هویت اجتماعی ایجاد کنند.
کشور ما از لحاظ برخورداری از عناصر هویت ساز کم نظیر است. تاریخ فرهنگی دیرین این سرزمین موجب شده است تا از طیف گسترده‌ای از مؤلفه‌های هویتی برخوردار باشیم، آن هم در حالی که بسیاری از کشورها، در پیشینه خویش تنها از برخی مؤلفه‌های اندک هویتی برخوردار بوده اند.

این حجم گسترده عناصر هویتی و دیرینگی ایشان وضعیتی مطلوب برای ارتقای هویتی ما ایجاد کرده است. نقطه قوت باارزش‌تر فرهنگ ما، برخورداری از رویکرد اسلامی در باور‌های همگانی جامعه است. این بنیاد معرفتی زمینه کنار هم قرار گرفتن همه مؤلفه‌های هویتی مورد اشاره و ساخت معنایی استعلایی را فراهم می‌آورد.

ازاین روی می‌توان گفت پشتوانه «هویتی» جامعه ایرانی از لحاظ سرچشمه‌ها و پیشینه، وضعیتی مطلوب دارد. هرچند مسئله اینجا ایجاد می‌شود که در هر زمانه‌ای بایسته است تا در پاسداری و تقویت مؤلفه‌های هویتی و هماهنگی با روح دینی حاکم بر مجموع عناصر هویت ساز کوشا باشیم. اگر هر یک از عناصری که در ساخت یافتن هویت کارساز بوده اند، مورد بی توجهی قرار گیرند سرانجام هویت جامعه با آشوب و کارکرد نامناسب روبه رو خواهد شد.

چنانچه پیش‌تر اشاره شد، ادبیات و زبان یکی از عناصر برجسته سازنده هویت هر جامعه انگاشته می‌شود. بازبینی‌ای بر تاریخ نشان می‌دهد که زبان در شکل گیری ساختار فرهنگی و بروز نیرومند منابع فرهنگی نقشی بنیادین داشته است. تفاوت اقتدار و کارایی تمدن‌ها را به راحتی می‌توان در وضعیت زبان و آثار برآمده از ظرفیت زبانی ایشان یعنی ادبیات جست وجو کرد.

زبان نخستین عامل آفرینش آثار متعدد اندیشه‌ای و فرهنگی هر جامعه یعنی ادبیات بوده است. ملت‌ها کوشش می‌کردند برای گسترش دادن خویش از ادبیات نهایت بهره را ببرند.

از این دیدگاه نیز فرهنگ اسلامی ایرانی در جایگاهی مطلوب قرار داشته است. ادب فارسی، یکی از قدرتمندترین فراورده‌های فرهنگی جهان در طول تاریخ شمرده شده و بی اغراق بخش بزرگی از منابع فرهنگی ارزشمند جهانی حاصل کوشش فرهیختگان ایرانی است که در چارچوب آثار نظم و نثر فارسی
نشر یافته است.

از این دیدگاه باید گفت زبان فارسی و خروجی آن یعنی ادب فارسی، تنها یک وسیله ارتباطی نبوده، بلکه یک ظرفیت فرهنگی بی نظیر برای بهبود مؤلفه‌های زیست فرهنگی جهانی برشمرده می‌شود. درون مایه بی نظیری، چون موضوع‌های اخلاقی، اندیشه‌ای و انسانی که در آثار آفریده شده به زبان فارسی وجود دارند، جهانی و برای همه انسان‌ها کاربرد و کارکرد دارند، به همین خاطر است که شعر فارسی از شهرتی جهانی برخوردار است.

ازاین روی نباید با رویکرد تنها زبان شناسانه به زبان فارسی نگریست، بلکه زبان فارسی بخشی جدایی ناپذیر از هویت اسلامی ایرانی است که می‌تواند و باید اثربخشی جهان شمول داشته باشد و در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی حرکت کند. به شرط آنکه در تقویت شعر فارسی، ادب فارسی و حتی آفرینش گونه‌های جدید ادبی بکوشیم.

بر این بنیاد در هر نسل و زمانه‌ای یکی از برجسته‌ترین وظایف، نگهداری از این مؤلفه تمدنی و هویتی مهم خواهد بود.

درباره ادب فارسی آنچه مهم است، پاسداری و تقویت ظرفیت آن، بازخوانی تاریخ ادبیات کشور و ثبت و ضبط آن، کوشش در راستای نشر و گسترش آن و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی خواهد بود. توسعه روزافزون فناوری‌ها و شبکه‌های ارتباطی جدید، ضعف روزافزون نظام آموزشی در زمینه ادبیات فارسی، ضعف حوزه نشر و کاهش میزان مطالعه کتاب، بی توجهی سیاست گذاران به تقویت ادبیات فارسی، ترجمه زدگی فراوان، معرفی نکردن قدرت ادبیات فارسی در تراز‌های جهانی و نبود نوآوری در آفرینش آثار ادبی امروزین و مواردی ازاین دست آسیب‌های پیش روی ادب فارسی است.

توجه به چارچوب‌های جدید ادبی همچون ادبیات داستانی و شعر و تحولات آن نیاز فوری و جدی نهاد‌های گوناگون آموزشی، تولید و پژوهشی است. روز بزرگداشت شعر و ادب فارسی، تذکری به همه ما برای آشنایی بیشتر با اهمیت زبان مادری و کوشش در راستای انجام وظیفه هر کداممان هرچند اندک و محدود در برابر این زبان تمدن ساز است.