گذری بر چند روایت دلنشین از حضور امام رضا(ع) در مشهد | ردپای نور در مشهدالرضا (ع)

به گزارش شهرآرانیوز، مشهد به روایت اهل تاریخ، شهری است که پایه و اساسش بر وجود شریف حضرت ثامن (ع) بنا شده است. به‌عبارت بهتر اگر امام‌رضا (ع) به توس نمی‌آمدند، هیچ‌گاه شهری به نام مشهد پدید نمی‌آمد. به استناد مکتوبات تاریخی، این خطه که روزگاری کاخ و لشکرگاه حُمیدبن‌قحطبه طایی، والی سابق خراسان، بود در بهترین حالتش، دهی کوچک در میان هزاران ده و آبادی دشت توس محسوب می‌شده است که مردم آن با پیشه‌های کشاورزی، باغداری و صنعتگری روزگار می‌گذرانده‌اند.

همین است که وقتی نام مشهد و امام‌رضا (ع) به میان می‌آید، مردم بی‌درنگ در ذهن خود، مرقد منور آن حضرت را به‌عنوان یگانه نماد باقی‌مانده از ایشان در دیار توس تصور می‌کنند، اما مشهدی‌ها، به‌ویژه اهالی قدیمی این خطه، مکان‌های دیگری در جغرافیای شهر سراغ دارند که گرچه کمرنگ‌تر از بارگاه منور حضرت ثامن (ع) هستند، ولی تداعی‌کننده نام و یاد ایشان است؛ مکان‌هایی که، چون ستارگانی در گرداگرد بارگاه منور رضوی قرار دارند و توجه به آن‌ها و حفظ و بهسازی‌شان، خود نوعی تکریم حضرت ثامن (ع) محسوب می‌شود. در مطلب زیر با این مکان‌ها که همگی در بافت قدیم شهر مشهد و در محدوده موسوم به حصار شاه‌طهماسبی قرار دارند، بیشتر آشنا می‌شویم.

چشمه و تختگاه نوغان

نوغان یکی از محلات قدیم مشهد است که نام آن، پیوندی خاص با حضور امام‌رضا (ع) در توس کهن دارد. این محله در مسیری ساخته شده است که حضرت ثامن (ع) هنگام رفتن به کاخ و لشکرگاه حمیدبن‌قحطبه طایی از آن گذر کرده‌اند. اهل نوغان برای این ادعای خود دو مدرک ارائه می‌کنند؛ نخستین آن‌ها، زمینی است که آن را «تخت امام» می‌خوانند و جایی در ابتدای مسیر کنونی نوغان از سمت خیابان شهید محسن کاشانی قرار گرفته است.

البته «تخت امام» نامی آشنا برای تمام کسانی است که به‌دلیل مودت و دوستی با اهل‌بیت (ع)، نیم‌نگاهی به مسیر سفر حضرت رضا (ع) از مدینه به مرو داشته‌اند. در این مسیر، چند قدمگاه و دو تختگاه وجود دارد. تختگاه نخست که درکنار آن چشمه‌ای جوشان هم دیده می‌شود، در روستای «ده‌سرخ» شهر ملک‌آباد، در مسیر نیشابور به مشهد قرار گرفته است.

براساس روایات موجود، کاروان امام‌رضا (ع) در این مکان به‌منظور برپایی نماز توقف کردند و ایشان باتوجه‌به نبود آب لازم، کمی زمین را گود کردند و لحظاتی بعد چشمه‌ای نمایان شد که هنوز هم آب آن جاری است. پس از آن نیز امام‌رضا (ع) و همراهانشان بر روی زمین صافی در مجاورت این چشمه -که اکنون نیز وجود دارد- نماز گزاردند و بدین‌گونه چشمه و تختگاه رضوی ده‌سرخ متولد شدند.

درست مشابه همین حکایت را اهالی نوغان برای زمین دیگری هم که پشت در آبی‌رنگ مقابل ورودی کوچه نوغان ۱۶ پنهان شده است، روایت می‌کنند، با این تفاوت که حضرت ثامن (ع) پس از وضو گرفتن با آب چشمه‌ای که به دست ایشان از زمین جوشید، در این مکان دقایقی را هم در محوطه مسطح کنار چشمه به استراحت پرداختند و سپس برای ادای فریضه نماز حرکت کردند و به این شکل، چشمه و تختگاه رضوی نوغان پدید آمد؛ چشمه و تختگاهی که اکنون پشت دری بزرگ مخفی شده و خوب است که متولیان شهری، زمینه بازدید آن را برای عاشقان حضرت ثامن (ع) فراهم کنند.

قدمگاه امام در مسجدالرضا (ع)

نشان بعدی که مردم مشهد آن را منتسب به امام‌رضا (ع) می‌دانند، باز در محله نوغان قرار دارد. این بنا، مسجدالرضا (ع) خوانده می‌شود و به روایت اهالی قدیمی نوغان، مکانی است که حضرت ثامن (ع) پس از استراحت موقت در تختگاه و وضو گرفتن با آب چشمه نوغان در آن به ادای فریضه نماز پرداختند.

این مسجد که در ابتدای کوچه نوغان ۹ قرار دارد، همان بنایی است که در سال‌های اخیر مراسم نمادین تشییع‌جنازه حضرت ثامن (ع) توسط زنان محله نوغان از آن شروع می‌شود. درمیان نوغانی‌های قدیم به‌ویژه زنان، مشهور است که پس از شهادت امام‌رضا (ع)، پیکر مطهرشان از این محل و این نقطه تشییع شده است که البته سندی برای آن نیست.
وسعت مسجدالرضا (ع) بیش از ۲۵۰ مترمربع است و کتیبه‌ای سنگی و قدیمی که نیاز به بازخوانی کامل دارد و در گوشه صحن حیاط مسجد نصب شده است، قصه ساخت مسجد و تجدیدبنای آن را روایت می‌کند.

مسجد باتوجه‌به گفته قدیمی‌های نوغان، از منظر ظاهری تغییرات بسیاری را به خود دیده است و دیرزمانی دارای گنبد، گلدسته و پایه‌های قطور آجری بوده و داخل صحن حیاطش نیز حوض و چاه آبی قرار داشته که مردم برای وضو گرفتن با دلو از آن آب می‌کشیده‌اند. فضای زیرین مسجد هم به سردابی بزرگ اختصاص داشته که از آن برای تهویه هوای مسجد استفاده می‌شده است.

غسلگاه حضرت ثامن (ع)

دیگر مکانی که در ذهن مشهدی‌های قدیم، اثری از حضور امام ثامن (ع) را نقش زده، فضای سبز و بزرگ قرارگرفته در داخل مجموعه حرم مطهر رضوی (حدفاصل خیابان طبرسی تا ورودی بازارچه شهید آستانه‌پرست یا حاج‌آقاجان) است. این محدوده که سال‌های سال با نام باغ رضوان شناخته می‌شده، تنها قطعه باقی‌مانده از قبرستان قدیمی قتلگاه مشهد است. *

براساس اسناد موجود، تا پیش از این زمان، محدوده مذکور در نزد اهالی مشهد به نام غسلگاه معروف بوده است، زیرا برپایه روایات، حضرت ثامن (ع) را پس از شهادت در خانه‌ای در این محدوده غسل داده و کفن کرده‌اند؛ خانه‌ای که به نوشته اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس، بعد‌ها به تکیه بکتاشی‌ها تبدیل شد و در آن، سنگ سبزی بود که حضرت ثامن (ع) هنگام مسموم شدن به زهر جفای مأمون عباسی، شکم خود را بدان مالیده بودند تا دردشان کمی تسکین پیدا کند؛ البته این تکیه و بسیاری از آثار دیگر موجود در قبرستان قتلگاه، در طرح‌های مختلف نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی تخریب شد و اکنون تنها قدیمی‌های مشهد می‌دانند که روزگاری در این محدوده، خانه‌ای بود که حضرت ثامن (ع) را در آن غسل داده و کفن کرده‌اند.

* نام قتلگاه بر روی آن پس از حمله شبیک‌خان ازبک به مشهد و قتل‌عام بزرگ مردم شهر توسط وی در قرن نهم هجری گذاشته شد.

مسجد قدمگاه

قدمگاه موجود در مسجد مجلل کوچه عسکریه در محله پایین‌خیابان دیگر یادگار حضور حضرت ثامن (ع) است؛ البته مسجد مجلل را نمی‌توان از بنا‌های مذهبی قدیمی مشهد دانست، ولی اینجا در گذشته تکیه حاج‌محمدعلی‌نامی بوده که اکنون اثری از آن نیست و مسجد بر بقایای آن ساخته شده است. برای همین هم، در ورودی این مسجد، سنگی پابرجاست که در آن، ردپای راست یک انسان حک شده است. برخی اهالی کوچه عسکریه و قدیمی‌های پایین‌خیابان، باتوجه‌به شباهت فراوان این ردپا به دو ردپای موجود در امام‌زاده‌محروق و قدمگاه نیشابور، آن را ردپای حضرت رضا (ع) می‌دانند؛ البته ناگفته نماند که به روایت همین افراد، این ردپا حدود هفتاد سال پیش در بازسازی مسجد و از درون چاه آب آن، کشف شده، اما سال ۱۳۶۶ در مکان کنونی نصب شده است.

پنجه امام در کوچه پنجه

آخرین اثری که در ذهن مشهدی‌های قدیم با نام حضرت رضا (ع) نقش خورده است، در دیگر محله کهن شهر، یعنی چهارباغ قرار دارد. این اثر که کوچه محل نصب آن‌هم از روی آن نام‌گذاری شده، در سه کنج دیوار آخرین پیچ متصل‌کننده کوچه چهارباغ به کوچه شوکت‌الدوله قرار گرفته و به پنجه‌رضا (ع) معروف است؛ پنجه‌رضا (ع) دراصل سنگی سیاه‌رنگ است که چین و شکن موجود بر روی آن، تداعی‌کننده اثر پنجه دست یک انسان است و مردم قدیم مشهد، معتقدند رد دست مبارک حضرت ثامن‌الحجج (ع) بر آن نقش بسته است.

این سنگ نزد مردم قدیمی مشهد از محبوبیت خاصی برخوردار بوده، به‌نحوی‌که از گذشته تابه‌حال، نذر و نیاز بسیاری در کنار آن انجام شده است. همین امر هم موجب شده است رنگ سنگ بر اثر دوده شمع‌های روشن‌شده در اطراف آن سیاه شود، با این حال هرگاه از کنار آن گذر کنید، بازهم شمع‌های نیمه‌سوخته‌ای را خواهید دید که نشان از ارادت مشهدی‌های قدیم به این اثر منسوب به حضرت ثامن (ع) دارد.