نگاهی به آرشیو تاریخ شفاهی حرم رضوی | ۲۳ هزار و ۳۴۱ ساعت مصاحبه

به گزارش شهرآرانیوز،  اگر اهل علم و پژوهش در گستره تاریخ و فرهنگ باشید با تاریخ شفاهی و اهمیت آرشیو آن در جوامع امروزی آشنا هستید. در واقع، تاریخ شفاهی روشی برای جمع‌آوری، ثبت و ضبط خاطرات، شنیده‌ها، مشاهدات مربوط به یک رویداد یا واقعه خاص، زندگی‌نامه‌ها، آداب و رسوم، از طریق مصاحبه با افراد مطلع و صاحب نظری است که در حوزه‌های مختلف حضور عینی و ملموسی داشته‌اند.

تاریخ شفاهی، یکی از بخش‌های اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است که از اواخر سال ۱۳۷۷ تحت عنوان واحد «آرشیو تاریخ شفاهی» فعالیتش را در این آستان ملکوتی در مشهدمقدس آغاز کرده بود. در گفتگو با محمد نظرزاده؛ کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی به بررسی سابقه، فعالیت‌ها و دستاورد‌های این بخش پرداختیم که خلاصه آن را در ادامه می‌خوانید.

انجام بیش از ۸۰ طرح موضوع محور

هدف اصلی تاریخ شفاهی، بسط و گسترش دانش تاریخی در حوزه‌هایی است که شواهد و مدارک مستند (اسنادی) نادر و یک طرفه (یک‌جانبه) هستند. در این میان، بیشترین تأکید در حوزه تاریخ شفاهی، آرشیو کردن و تولید مصاحبه درست و فعال است چنان‌که روش کار در بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی نیز آرشیومحور بوده است.
این بخش در ابتدای فعالیت خود مصاحبه‌ها را فرد محور انجام می‌داد به عبارتی چهره‌ها و افرادی که خصوصیات برجسته داشتند، همچون قدیمی‌ترین نقاره‌زن حرم مطهر رضوی برای انجام مصاحبه انتخاب می‌شدند، اما فعالیتش از اوائل دهه ۸۰ به صورت موضوع محور ادامه یافت.بدین ترتیب بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی متناسب با نیاز‌های سازمانی و حیطه جغرافیایی و اجتماعی خود به ترتیب با اولویت قرار دادن موضوعات تاریخ شفاهی «آستان قدس رضوی»، «شهر مشهد» و «خراسان رضوی»، تاکنون بیش از ۸۰ طرح تاریخ شفاهی انجام داده است.

در ادامه حتما بخوانید نگاهی به تاریخ شفاهی انجمن‌های ادبی مشهد پیش و پس از انقلاب اسلامی | نگهبانانِ شعر قدیم

معرفی منتخبی از طرح‌ها

از جمله این طرح‌های تاریخ شفاهی می‌توان به عناوین «تشکیلات اداری آستان قدس رضوی»، «چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی»، «کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی»، «واقعه گوهرشاد»، «بازسازی هویزه»، «انقلاب اسلامی در مشهد»، «پیشکسوتان عکاسی مشهد»، «مساجد، حسینیه‌ها و تکایای مشهد»، «ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای» و «وقف»، اشاره کرد.
همچنین «مدیران آستان قدس رضوی»، «زنان شاغل در کتابخانه آستان قدس رضوی»، «مدافعان سلامت و کرونا» و «نیروی انتظامی خراسان رضوی»، برخی از عناوین طرح‌های در حال پیگیری در سال‌های اخیر بوده است که برخی از آن‌ها همچنان ادامه دارد.
در قالب انجام این طرح‌های تاریخ شفاهی با افراد بسیاری در اقشار و سنین مختلف به صورت علمی و دقیق گفتگو و تجربیات ماندگار آن‌ها ثبت و ضبط شده است. به طور مثال در انجام طرح «آموزش و پرورش مشهد» با افراد مطلع و مرتبط با موضوع؛ از مدیر و معلم تا مستخدم و دانش‌آموز مصاحبه شده است.

ماحصل بیش از ۲ دهه فعالیت

در مجموع بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی تا پایان سال ۱۴۰۱، موفق به انجام ۲۳ هزار و ۳۴۱ ساعت مصاحبه شده که در آن با ۶ هزار و ۹۶۸ نفر در ۱۶ هزار و ۸۹۷ جلسه گفتگو شده است. از این میزان ساعت گفت‌وگوی انجام شده در بیش از دو دهه اخیر، ۶ هزار و ۴۸۵ ساعت آن که با ۲ هزار و ۶۶۵ نفر در ۵ هزار و ۱۶۸ جلسه مصاحبه بوده، تمامی مراحل آماده‌سازی را سپری کرده است.
گفتگو با مهندس رضا دیشیدی با محوریت معماری آستان قدس رضوی و زنده‌یاد غلامحسین بقیعی با موضوع تاریخ اجتماعی و آداب و رسوم در مشهد قدیم، از جمله مصاحبه‌های ماندگار این گنجینه تاریخ شفاهی است.
در طی فعالیت این بخش، منتخبی از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی انجام شده در کنار سایر اسناد تاریخی به تدوین چندین کتاب و ده‌ها مقاله مختلف منتهی شده است. به طور نمونه می‌توان از عناوین کتاب‌های «انجمن پیروان قرآن مشهد» تألیف محمد نظرزاده، «تاریخ پزشکی نوین مشهد» تألیف غلامرضا آذری خاکستر و «افسانه دکتر شیخ» تألیف جمشید قشنگ، نام برد.

چگونگی تعریف طرح و انجام مصاحبه

به منظور انجام طرح‌های مذکور در بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی، ابتدا عنوان و موضوع یک طرح با توجه به نیاز‌ها و کمبود‌های موجود توسط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تعریف و تأیید می‌شود. در ادامه شخصی علاقه‌مند، متبحر، متخصص و مطلع در موضوع مربوطه به عنوان مجری و مصاحبه‌کننده طرح انتخاب می‌شود.

او با انجام مطالعه منابع دسته اول شامل اسناد و عکس‌ها، خاطرات، مطبوعات محلی، سالنامه‌ها و بررسی اینترنتی، مشورت با معمرین و مطلعین، دستنامه‌ای درباره شرح طرح و مداخل و سؤالات کلی تهیه می‌کند. در نهایت این مصاحبه‌کننده به وسیله کانون‌های بازنشستگی، نشریات محلی یا با واسطه معمرین با مصاحبه‌شوندگان مطلع طرح ارتباط برقرار می‌کند. پس از مصاحبه اولیه و پر نمودن فرم «پیش‌مصاحبه»، قرار مصاحبه اصلی گذاشته می‌شود. تلاش مصاحبه‌کننده کسب اطلاعات با بیان سؤال‌های کوتاه، ساده و شفاف در خصوص موضوع مورد مصاحبه و وارد شدن به جزئیات مصاحبه است.

فرم‌های «زندگی‌نامه مصاحبه‌شونده»، «شرایط استفاده از مصاحبه» نیز توسط مصاحبه‌شونده پر می‌شود. چون مرحله آماده‌سازی مصاحبه ممکن است سال‌ها طول بکشد، فرم «محتوای مصاحبه»، به وسیله مصاحبه‌کننده از موضوعات و عناوین کلی ذکر شده در مصاحبه پر شده و در نرم‌افزار رایانه‌ای وارد می‌شود تا پژوهشگران از محتوای کلی مصاحبه‌هایی که مراحل آماده‌سازی را طی نکرده‌اند، مطلع شوند. به طور معمول جلسه اول مصاحبه به صورت تصویری و جلسات بعد به صورت صوتی انجام می‌شود. همچنین از مصاحبه‌شوندگان تقاضا می‌شود علاوه بر بیان خاطراتشان، عکس‌ها و اسناد قدیمی که مرتبط با موضوع دارند، در اختیار اداره اسناد آستان قدس رضوی قرار دهند تا با نام خودشان حفظ و نگهداری شده و از آن‌ها در تکمیل آرشیو تاریخ شفاهی این آستان مقدس استفاده شود.

در ادامه حتما بخوانید چاپ ۷ اثر خاطرات شفاهی در حوزه هنری خراسان رضوی

مراحل آماده‌سازی مصاحبه‌ها

همان‌طور که بیان شد، مرحله آماده‌سازی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی از مراحل مهم، زمان‌بر و هزینه‌بر است که به نیروی انسانی ماهر و متخصص نیاز دارد. این مرحله با ثبت نوار یا فایل تصویری و صوتی مصاحبه‌ها در دفتر اموالی شروع می‌شود. برای هر مصاحبه‌شونده نیز یک پرونده تشکیل شده که فرم‌ها و محتوای تایپی مصاحبه‌ها در آن قرار گرفته و آرشیو می‌شوند. در قدم بعدی مصاحبه‌ها طبق دستورالعمل مخصوص، پیاده‌سازی و بازشنوایی می‌شوند. این فرایند با تایپ مصاحبه‌های پیاده شده طبق یک چهارچوب استاندارد ادامه می‌یابد. سپس مصاحبه‌ها به صورت علمی و با استفاده از اصطلاح‌نامه‌ها، مستند مشاهیر و اینترنت نمایه‌سازی شده و نمایه‌ها بررسی می‌شوند. آخرین مرحله ورود اطلاعات توصیفگر‌ها به رایانه و بررسی و بازبینی آن‌ها است. سرانجام کار آماده‌سازی مصاحبه‌ها پایان یافته و پرونده آن‌ها به بخش اطلاع‌رسانی اسناد ارسال و در مخزن این بخش با همان شماره قبلی آرشیو می‌شود. پژوهشگران برای رفع نیاز‌های پژوهشی خود از طریق نرم‌افزار سازمان می‌توانند از عناوین و موضوعات مصاحبه‌ها مطلع شده و با درخواست کتبی و به صورت حضوری از متن مصاحبه‌ها طبق قوانین آرشیو بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی استفاده کنند.