نگاهی به کارکرد‌های مسجد در متون اسلامی

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ ادیان و مکاتب درکنار نسخه‌ها و دستورالعمل‌هایی که برای پیروان خود سفارش می‌کنند، برای حضور آن‌ها و اجرای آموزه‌های خود، مکان‌های خاصی را درنظر گرفته‌اند. کنیسه‌ها، معابد و کلیسا‌ها در طول تاریخ با همین هدف بنا شده و توسعه یافته‌اند و درمیان همه آن‌ها فقط مسجد است که به دستور خدا، بنا و از جانب او به‌عنوان خانه‌اش در زمین معرفی شده است و حیات مؤمنان به آن وابسته است، از این‌رو و به‌مناسبت فرارسیدن روز جهانی مسجد، برخی دلایل اهمیت مسجد و نیز کارکرد‌های آن در حوزه‌های مختلف حیات مسلمین را بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.

مسجد، بنای فرهنگی

در فرهنگ اسلامی، برگرفته از قرآن کریم و روایات بزرگان دینی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده است که به خدا و روز قیامت ایمان دارند. قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانان، از دلایل حفظ بنای آن بوده است. مسلمانان برپایه آموزه‌های اسلامی، خود را موظف به حفظ و تعمیر مسجد می‌دانستند و می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت آن، نقشی برعهده بگیرند.

در ادامه حتما بخوانید مسجد فقط محل سجده نیست! | گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین وحدتی شبیری، استاد حوزه و دانشگاه، به مناسبت روز جهانی مسجد

علاوه‌بر این، مسجد مهم‌ترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است؛ زیرا در طول چهارده قرن، همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارت‌های صنعتی بر ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است. انس با مسجد به قدری مهم و ضروری است که پیامبر گرامی اسلام (ص) درباره آن فرمودند: «مؤمن در مسجد، مانند ماهی در آب است»؛ این یعنی حیات مؤمنان به این حضور، گره خورده و وابسته است.

غبطه هر شب مردگان

کلام معصومان (ع) نیز که تفسیر قرآن است، بار‌ها و به شیوه‌های مختلف بر اهمیت مسجد، آداب حضور در خانه‌های خدا، برکات رفت‌وآمد به مسجد و انس با آن و... تأکید می‌کند؛ چنان‌که پیامبر نور و رحمت فرمودند: «مساجد، خانه پارسایان است و هرکه مسجد خانه‌اش باشد (اوقات خود را در آن و به عبادت بگذراند)، خداوند انجام کار او را مایه رحمت و شادی قرار می‌دهد و اجازه عبور از صراط به‌سوی بهشت را به او خواهد داد». (کنزالعمال، ج۷، ص۶۵۹، حدیث ۲۰۷۸۵) و نیز از ایشان است که: «هرشب فرشته مرگ ندا می‌کند‌ای اهل قبور! به چه کسی غبطه می‌خورید؟ مردگان در جواب گویند: ما به مؤمنانی غبطه می‌خوریم که در مساجد نماز می‌خوانند». (ارشادالقلوب، ص۶۵).

وابستگی حیات مؤمنان به مسجد

واژه مسجد بیست‌وهشت‌بار به شکل جمع و مفرد در آیات قرآن به‌کار رفته که در برخی از آن‌ها از اهمیت مسجد و حفظ آن سخن رفته است؛ ازجمله آیه۱۸ سوره مبارکه توبه که می‌فرماید: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ ا... مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاه وَ آتَی الزَّکاه وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا ا... فَعَسی أُولئِک أَنْ یکونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین؛ مساجد را فقط کسی آباد می‌کند که به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زکات بدهد و از کسی جز خدا نترسد. امید است آن‌ها هدایت یابند».

از امام‌صادق (ع) درباره علت احترام مساجد پرسیدند. آن حضرت در پاسخ فرمودند: «زیرا مساجد، خانه‌های خدا در زمین هستند» (وسائل‌الشیعه، ج۳، ص۵۵۷). مهم آنکه بنا بر تصریح قرآن کریم، مسجد برای عبودیت و بندگی و اعتلای کلمه توحید بنا شده است؛ «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ ا... أَحَداً؛ مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید» (سوره جن، ۱۸).

فواید رفت وآمد به مسجد

حضور در مسجد آثار و برکاتی دارد که در وضعیت عادی، گاه برای هریک از آن‌ها باید مدت‌ها وقت گذاشت و تلاش کرد، اما انس با مسجد، همه را یک‌جا و به‌سهولت و سرعت برای انسان مهیا می‌کند. امام‌حسن (ع) در این‌باره در بیانی نورانی به هشت فایده رفتن به مسجد اشاره کردند و فرمودند: «هرکه پیوسته به مسجد برود، به یکى از این هشت فایده مى‌رسد: نشانه‌اى محکم و استوار، دوستى قابل استفاده، علمی کمیاب، رحمتى مورد انتظار، سخنى که به راه راستش کشد، یا سخنى که او را از پستى برهاند، ترک گناهان به‌خاطر شرم از خدا، ترک گناهان به‌خاطر خوف از خدا.» (تحف‌العقول، ص۲۳۵)

همچنین امام‌صادق (ع) درباره نقش مسجد در گره‌گشایی از مشکلات زندگی فرموده‌اند: «وقتی در اثر فشار زندگی و حوادث روزگار، مشکلاتی برای کسی پیش آمد، وضو بگیرد و به مسجد برود و دو رکعت نماز به جای آورد و خدا را بخواند. آیا شنیده‌ای که خداوند می‌فرماید از شکیبایی و نماز، یاری جویید؟» (وسائل‌الشیعه، ج ۵، ص۲۶۳).

انس با مسجد و رفت‌وآمد به آن بنا بر تصریح روایات، آثار و برکات دیگری نیز دارد؛ ازجمله آن‌ها رهاورد علمی برای انسان است؛ چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: «هر نشستنی در مسجد بیهوده است، مگر اینکه برای سه کار باشد؛ خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم» (بحارالانوار، ج۷۷، ص۸۶).

حضور در مسجد تأثیرات اجتماعی نیز دارد. از امام‌صادق (ع) است که: «اهل مسجد به کمتر از یکی از سه چیز از مسجد برنمی‌گردد [که یکی از آن‌ها]دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می‌کند» (وسائل‌الشیعه، ج۳، ص۴۷۷). حضور در مسجد، آثار سیاسی نیز به‌دنبال دارد. تربیت سیاسی‌ای که در مسجد ارائه می‌شود، به‌دلیل ماهیت مذهبی آن، می‌تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی، هوشیاری لازم را داشته باشند. مرور تاریخ اسلام و خطبه‌خوانی‌های حضرت زهرای مرضیه (س) و حضرت زینب کبری (س) در مسجد، نیز نقش‌آفرینی و کارکرد سیاسی مسجد را بیش از پیش عیان می‌کند.

فلسفه نام‌گذاری روز جهانی مسجد

یهودیان بر این باورند که بقایای معبد سلیمان نبی (ع) زیر مسجدالاقصی قرار دارد. از نظر برخی مسیحیان، ویرانی مسجدالاقصی و ساخت معبد سوم سلیمان به‌جای آن، شرط ظهور مسیح است، از این رو برخی یهودیان درصدد تخریب مسجدالاقصی و احیای معبد سلیمان به‌جای آن برآمده‌اند؛ به همین سبب، نیرو‌های اسرائیلی از ورود مسلمانان به این مسجد جلوگیری می‌کنند.

در ۲۱آگوست سال۱۹۶۹ میلادی برابر با ۱۳۴۸شمسی، یک یهودی به نام «دنیس مایکل ولیم روهان»، مسجدالاقصی را آتش زد که به آسیب دیدن بخش‌هایی از مسجد و فروریختن سقف آن منجر شد. منبر قدیمی مسجد هم که متعلق به سال ۵۸۳قمری بود، در این آتش سوخت. در تقویم رسمی جمهوری‌اسلامی ایران، سالروز آتش زدن مسجدالاقصی در ۳۰مرداد برابر با ۲۱آگوست، روز جهانی مسجد نام‌گذاری شده است.

راه خانه‌دار شدن در بهشت

همین آثار و برکات است که سبب شده است اسلام برای ساخت مسجد و نیز عمران و آبادانی ظاهری و باطنی آن، سفارش بسیار کند؛ چنان‌که ساختن مسجد از مستحبات مؤکد است و اجر بزرگ و ثواب عظیمی دارد. در حدیثی از پیغمبر (ص) است که فرمودند: «هرکه در دنیا مسجدی بسازد، خداوند متعال دربرابر هر وجب آن -یا در برابر هر ذراع آن- به مقدار ۴۰ هزار سال راه پیمودن، شهری از طلا و نقره و دُر و یاقوت و زمرد و زبرجد و لؤلؤ به او عطا می‌فرماید» (تحریرالوسیله، ج یک، ص۱۶۰) و در حدیثی از امام‌صادق (ع) است که فرمودند: «هرکه مسجدى بسازد، خداوند براى او در بهشت، خانه‌اى بسازد» (الکافی: ۳/۳۶۸/۱).

شروط آبادانی مسجد

علاوه‌بر ساخت مسجد و آبادانی ظاهری آن در آموزه‌های دینی بر آبادانی باطنی و معنوی مساجد نیز تأکید شده است؛ خداوند در آیه۱۸ سوره مبارکه توبه (إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ ا... مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاه وَ آتَی الزَّکاه وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا ا... فَعَسی أُولئِک أَنْ یکونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین) تکرار شده این آیه.

شرایطی را برای آبادکنندگان مساجد برمی‌شمارد که عبارت‌اند از: ایمان به خداوند، ایمان به آخرت، اقامه نماز، ادای زکات و ترس از خداوند. تأکید آیه بر این اوصاف، نشان می‌دهد که بنای مسجد به‌عنوان امری استحبابی، زمانی ارزش دارد که زینت واجبات شود، لذا تا واجبات انجام و حقوق شرعی ادا نشود، این امر مستحب نیز اثری را که باید، نخواهد گذاشت.

اهمیت مسجدالاقصی

مسجدالاقصی، از مساجد شهر بیت‌المقدس و نخستین قبله مسلمانان و دومین مسجدی است که روی زمین ساخته شد. بنا بر روایات، پیامبر اسلام (ص) از آنجا به معراج رفتند. قرآن کریم هنگام ذکر ماجرای معراج در سوره اسرا، از آن یاد کرده است: «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى...». مسجدالاقصی نزد مسلمانان، یهودیان و مسیحیان، محترم است؛ در احادیث اسلامی درکنار مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص)، از مساجد بافضلیت دانسته شده و آمده است نماز گزاردن در آن با هزار نماز در مساجد دیگر برابر است.

مسجد مقر دولت کریمه امام‌مهدی (عج)

بنا بر آنچه از روایات برمی‌آید، مساجد در دوران ظهور امام‌زمان (عج) و روی کار آمدن دولت کریمه، جایگاه و کارکرد واقعی خود را می‌یابند و همه ظرفیت‌های بالقوه‌شان را بالفعل می‌کنند؛ چنان‌که ایشان مسجد کوفه را مقر حکومت و مسجد «سهله» را محل زندگی خود قرار می‌دهند.

مساجد در عصر طلایی ظهور، تحولات وسیعی را تجربه می‌کنند؛ از یک‌سو با بدعت‌ها و خرافات در مساجد برخورد می‌شود و مساجد ضرارگونه تخریب می‌شوند و از طرف دیگر، مساجد توسعه فیزیکی می‌یابند و بر معنویت آن‌ها افزوده شده، به مراکز تعلیم و تعلم و دانشگاه علوم قرآنی تبدیل می‌شوند. امیرالمؤمنین امام‌علی (ع) در این‌باره می‌فرمایند: «گویی شیعیانمان را در مسجد کوفه می‌بینم که چادر‌هایی زده‌اند و قرآن را آن‌چنان که نازل شده است، به مردم می‌آموزند».