دستورالعمل جامع امام‌صادق (ع)

در آستانه میلاد باسعادت امام‌صادق (ع)، سراغ احادیث ایشان رفته‌ایم. به‌دلیل احادیث زیادی که از صادق آل‌محمد (ص) رسیده و تلاش منحصربه‌فردی که در زمان ایشان برای احیای مکتب تشیع صورت گرفته است، چنان‌که همگان از دانشگاه عظیم امام‌صادق (ع) می‌گویند، ایشان را «رئیس مذهب» نامیده‌اند.

اما درمیان احادیث امام، یکی از جامع‌ترین آن‌ها که از یادگار‌های گران‌بهای این امام بزرگوار است، به حدیث «عنوان بصری» معروف است که علمای بزرگ، شرح‌های بسیاری بر آن نوشته اند و در این نوشتار کوتاه می‌خواهیم گزارش کوتاهی از فراز‌های مختلف این حدیث شریف را ارائه کنیم.

بسیاری از افراد به‌دنبال دستورالعمل کاملی هستند که سلامت جسم و روح آن‌ها را تضمین و در مسیر رشد اخلاقی و شخصیتی، هدایتشان کند که این حدیث شریف شامل تمام این موضوعات است. نکات بسیار زیبایی در زوایای مختلف آن وجود دارد که معروف است. آیت‌ا... قاضی (رحمه‌ا... تعالی‌علیه)، عارف بزرگی که امام‌خمینی (ره) درموردش می‌فرمود او کوهی از توحید بود، به شاگردانش توصیه می‌کرد که همواره این حدیث را در جیب داشته باشند و دست‌کم هفته‌ای دوبار آن را مرور کنند.

ابتدای حدیث با ماجرای پیرمرد نودوچهارساله‌ای شروع می‌شود که در آن سن به‌دنبال کسب علم و دانش است و اصرار می‌کند از محضر امام‌صادق (ع) استفاده کند که بالاخره این تلاش و تشنگی به نتیجه می‌رسد. نکته مهمی که در اینجا وجود دارد، آن است که سن‌وسال مسلمان، مانع از آن نشود که او پیوسته دنبال کسب معرفت و دانش باشد. این روایت شریف را امام (ع) در چند بخش بیان می‌کنند.

در جملات اول حدیث، امام به مخاطب یادآوری می‌کنند که علم حقیقی همان نوری است که خدای تعالی در دل هرکه بخواهد، قرار می‌دهد و بعد از آن می‌فرمایند که برای رسیدن به این دانش حقیقی، باید به حقیقت عبودیت برسی.

امام در فراز بعدی، حقیقت عبودیت را در سه جمله تعریف می‌کنند؛ اول اینکه شخص همه‌چیز را از خدا بداند. دوم آنکه تدبیر امورش را به خدا بسپارد و سوم آنکه اشتغالات روزمره او را، و انجام دادن امرونهی خدای تعالی فراگرفته باشد. بعد ثمرات عامل بودن به این سه فراز را برمی‌شمرند و رسیدن به آن را اولین درجه از تقوا معرفی می‌کنند.
در بخش بعد، امام‌صادق (ع) به «عنوان بصری» می‌فرمایند: «نُه دستور در سه بخش به تو می‌گویم که این دستوری جامع برای کسانی است که می‌خواهند پویندگان مسیر خدا باشند».

در ابتدای این بخش آمده است: «فَقَالَ أُوصِیک بِتِسْعَه أَشْیاءَ، فَإِنَّهَا وَصِیتِی لِمُرِیدِی الطَّرِیقِ إِلَی ا... عَزَّوَجَلَّ وَ ا... أَسْأَلُ أَنْ یوَفِّقَک لِاسْتِعْمَالِهِ؛ ثَلَاثَه مِنْهَا فِی رِیاضَه النَّفْسِ وَ ثَلَاثَه مِنْهَا فِی الْحِلْمِ وَ ثَلَاثَه مِنْهَا فِی الْعِلْمِ. فَاحْفَظْهَا وَ إِیاک وَ التَّهَاوُنَ بِهَا قَالَ عُنْوَانُ فَفَرَّغْتُ قَلْبِی لَهُ؛ تو را به نُه چیز سفارش می‌کنم و این نه چیز، سفارش من است به کسانی که پویندگان راه به‌سوی خدا هستند و از خداوند می‌خواهم که تو را در عمل به آن‌ها توفیق عنایت کند.

سه‌تای آن‌ها درباره تربیت نفس است و سه‌تای آن‌ها درباره بردباری و سه‌تای دیگر درباره علم. آن‌ها را به خاطر بسپار و درمورد آن‌ها سهل‌انگاری مکن». عنوان بصری گوید: «دلم را برای شنیدن آن‌ها آماده ساختم».

بخش اول درباره تربیت نفس است که امام (ع) در این بخش، دستور‌هایی درباره کیفیت غذا خوردن بیان می‌کنند که پرخوری جسم و روح انسان را از بین می‌برد.

در بخش دوم که بسیار زیباست، امام‌صادق (ع) نحوه برخورد با مخالف را شرح می‌دهند و از صبر می‌گویند و عباراتی که تأکید می‌کند جواب بدی و فحاشی را با ادب و صبر و متانت، باید داد؛ و در بخش سوم یعنی دستور سلوک، امام تأکید می‌کنند که اهل پرسش کردن و احتیاط در عمل باش و از فتوا دادن بپرهیز. بهترین دستور‌های زندگی، در دین مبین اسلام است و از طریق اهل‌بیت (ع) به ما رسیده است. از خداوند بزرگ می‌خواهیم ما را از بهره‌مندان این سفره رنگین و اهل هدایت قرار بدهد. ان‌شاء‌ا...!