درباره یک کوچه تاریخی که میزبان خانواده‌های سرشناس مشهدی است

به گزارش شهرآرانیوز مشهد تا دهه ۲۰ به ارگ و باروی شاه‌تهماسبی محدود شده بود، اما پس از آن، شهر از جهات مختلف گسترش یافت. این گسترش افزون‌بر وسعت محدوده، در متن شهر نیز جاری بود. در پایان دهه ۳۰ خورشیدی، ساختار شهر در دو محدوده شمالی و شرقی آن نیز تغییرات مهمی یافت که بیشتر در داخل مرز‌های برج‌وباروی شاه‌تهماسب بود. ایجاد نخستین کوچه منظم و مهندسی‌ساز شهر در بخش انتهایی محله نوغان، یکی از این تغییرات بود که با بخش انتهایی خیابان تازه‌ساز طبرسی، مرتبط بود؛ کوچه‌ای که به‌دلیل یکسان بودن عرض آن از ابتدا تا انتها، به «کوچه هشت‌متری» معروف شد.

داستان نام

کوچه هشت‌متری از هنگام ایجاد تاکنون، چهار نام مختلف به خود دیده است. هشت‌متری، نام محلی و مورد اقبال اهالی کوچه است. «طبرسی ۱۸» و «اصیلی»، دو نامی است که بر تابلو‌های سمت طبرسی، نقش بسته و نام «نوغان ۱۳» بر تابلوی سوی دیگر این کوچه ازسوی نوغان نشسته است. درباره نام اصیلی که دلیلی درمیان مدارک و اسناد برای حضورش بر سردر این کوچه یافت نمی‌شود، نیز باید به گفته‌های برخی قدیمی‌های ساکن کوچه استناد کرد.

ساکنان کهنسال این معبر، اصیلی را نام یکی از مالکان مهم کوچه می‌دانند که هنگام ایجاد آن، بخشی از باغ خود را رایگان دراختیار شهرداری وقت گذاشت تا هم مسیر جدیدی بین نوغان و طبرسی ایجاد شود و هم بر ارزش مالی باغ او افزوده شده، امکان تبدیلش به واحد‌های مسکونی یا تجاری فراهم شود. هشت متر بودن عرض تمام نقاط کوچه، نیز دلیلی بر نام مردمی این گذر است و به همین سبب، آن را «نخستین و اصیل‌ترین کوچه منظم مهندسی‌ساز شهر» لقب داده‌اند.

یادگار باغی قجری

به‌دلیل جدید بودن کوچه اصیلی، هیچ ردپایی از آن در نقشه‌های باقی‌مانده از عصر قاجار وجود ندارد و در سایر اسناد مکتوب مرتبط با گذشته مشهد نیز نشانی از آن یافت نمی‌شود. در هر سه نقشه خانیکوف (۱۳۲۷ خورشیدی)، دالمج (۱۲۴۸ خورشیدی) و هرتسفلد (۱۳۰۳ خورشیدی)، محدوده انتهای نوغان و کوچه هشت‌متری، شامل فضای باز است که در دو نقشه نخست به‌عنوان باغ شناسایی شده است.

موقعیت کوچه اصیلی در نقشه ۱۳۳۳

تولد در آغاز توسعه شهر

در نقشه سال ۱۳۱۰ مشهد، موسوم به «نقشه راه توسعه شهر»، خیابان طبرسی ایجاد شده و چهارسوی نوغان از محور اصلی خود جدا افتاده است. در این نقشه با وجود شکستن دیوار‌های باروی شهر در برخی مناطق جنوبی و غربی، هیچ تغییری در محدوده انتهایی نوغان مشاهده نمی‌شود. همچنین فضای باز بزرگی، حدفاصل خیابان طبرسی تا نوغان، پس از کوچه چهل‌خانه یا نوغان ۵ قرار دارد که محدوده کوچه اصیلی را هم دربر می‌گیرد.

در نقشه ۱۳۲۵ مشهد در این محدوده کوچه هشت‌متری دیده می‌شود که البته عرض آن در همه راستای کوچه یکسان نیست و در بخش میانی به‌دلیل قرار داشتن «حیطه لتو» در آن محدوده کمی پهن‌تر است. فضای سبز صیفی‌کاری حیطه لتو در فاصله سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۳ که نقشه بعدی عمومی مشهد ترسیم شده، تبدیل به بنا‌های مسکونی می‌شود و از این تاریخ به بعد، عرض کوچه در همه‌جا همان هشت‌متر است که پنج فرعی در دو سوی خود (سه فرعی جنوبی بن‌بست و دو فرعی شمالی متصل به‌هم) دارد.

بافت کوچه، مسکونی و زائرپذیر بود

بافت این کوچه تا سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی، مسکونی بود و خانواده‌های زیادی در آن سکونت داشتند. کوچه هشت‌متری در آن دوران، میزبان فعالان برخی پیشه‌های قدیمی، چون مسگری، زغال‌فروشی، کش‌بافی، جارو‌سازی، سماور‌سازی، دلو‌سازی و نشاسته‌مالی بود.

بیشتر ساکنان کوچه هشت‌متری در آن دوره، روز‌های آغازین سال، اواخر شهریور و دهه آخر صفر، منزل خود را دراختیار زائران می‌گذاشتند. در ابتدا این حرکت بدون هیچ نگاه مادی بود، اما در سال‌های پایانی این دوره و پس از تخریب‌های رخ‌داده در اطراف حرم توسط ولیان، برخی خانه‌ها به مسافرخانه تبدیل شد و این خدمت به‌صورت یک شغل درآمد.

در آن دوران در دهه آخر صفر، بیشتر روستاییان از مازندران و آذربایجان به قصد زیارت و عزاداری به مشهد می‌آمدند و با هماهنگی با ساکنان، میهمان این کوچه می‌شدند. این زائران خانوادگی معمولا بعد از نماز مغرب در قالب دسته‌های عزاداری، روانه حرم مطهر می‌شدند و شوروحال خاصی در کوچه پدید می‌آوردند.

روزگار رفته یک کوچه

کوچه اصیلی بر اثر تخریب‌های رخ‌داده در اطراف حرم مطهر رضوی در سال‌های انتهایی دوران پهلوی و سپس سی سال اخیر، تغییرات بسیاری را شاهد بوده است. بسیاری از خانواده‌های اصیل کوچه در این دو دوره زمانی، از محله مهاجرت کردند و منزلشان به مجموعه‌های اقامتی تبدیل شد. در این سال‌ها دو بنای آموزشی کوچه که میزبان فرزندان این محله بود، نیز از بین رفت و در مکان مدرسه زهره اکنون یک بنای نیمه‌ساز بدنما وجود دارد.

اکنون کوچه هشت‌متری، شش فرعی شامل سه فرعی شمالی و سه فرعی جنوبی دارد. بزرگ‌ترین ملک کنونی این کوچه یعنی گاراژ حاج‌احمد خباززاده، بخش جنوبی کوچه را (از ابتدای آن از طرف طبرسی تا فرعی اصیلی ۲) به خود اختصاص داده است. این ملک تا سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی، گاراژ اتوبوس و مینی‌بوس‌هایی بود که زائران و مسافران را از شهر‌ها و روستا‌های اطراف به مشهد منتقل می‌کردند. پس از آن نیز مدتی انبار چوب شد، اما اکنون خالی و بدون استفاده است.

نمای سردر دارای گچبری قدیمی و مغازه خیاط تقدیسی

ناگفته نماند که در سال‌های پس از تعطیلی گاراژ تا ابتدای دهه ۷۰، دیوار کنار آن در داخل کوچه هشت‌متری، پاتوق مینی‌بوس‌های بین‌شهری بود، اما پس از آن، ورود این نوع وسیله نقلیه به کوچه ممنوع شد. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که قدیمی‌ترین پلاک‌های موجود کوچه، پلاک انتهایی فرعی اصیلی ۴ (یک کاشی زیبا بر سردر آن نصب است) و پلاک مجاور خیاطی تقدیسی در حاشیه کوچه اصلی (یک گچ‌بری بسیار زیبا بر سردر آن دیده می‌شود) هستند. سرانجام اینکه مدرسه علمیه حجتیه اصفهانی‌ها که آیت ا... سیدکمال فقیه ایمانی در اصیلی یک آن را ساخته است، مهم‌ترین مجموعه دینی و آموزشی کنونی کوچه است.

در ادامه حتما بخوانید کوچه «میرعلم‌خان» مشهد، کوچه مدرسه‌ها و دالان‌ها

چهره‌های کوچه

کوچه هشت‌متری هرچند قدمت کمتری نسبت‌به بسیاری از کوچه‌های محدوده نوغان دارد، در طول عمر خود، میزبان خاندان‌های سرشناسی بوده است. یکی از خاندان‌های قدیمی که هنوز هم منزل خود را در این کوچه حفظ کرده‌اند، خانواده نخعی‌شریف هستند. بزرگ این خانواده، مرحوم محمدتقی نخعی‌شریف، معروف به شیخ‌محمد، تنها سردفتردار محضر ازدواج و طلاق این محدوده بود. بنای محضر (ورودی از سمت طبرسی) و همچنین منزل مسکونی وی، در کوچه اصیلی واقع شده بود.

خاندان خباززاده، دیگر خانواده قدیمی کوچه هستند. مرحوم حاج‌احمد خباززاده، مالک گاراژ قدیمی مسافربری ابتدای کوچه بود. خاندان «برادران‌خلخالی» که دو برادر مهاجر از خلخال آذربایجان به مشهد بودند و در کوچه اصیلی ۲ سکونت داشتند، از دیگر خاندان‌های قدیمی کوچه محسوب می‌شوند. مهدی برادران‌خلخالی، معاون سابق شهردار مشهد و معاون کنونی وزیر صمت، از این خانواده است.

مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین موحد، پیش‌نماز اسبق مسجد سنگی، نیز ساکن کوچه هشت‌متری بود. همچنین خانواده‌های خلقی، مالک کارخانه لوله‌آک، سیدی معروف به نشاسته‌مال، حاج‌حسن معین‌درباری معروف به حاج‌حسن کله، حاج غلامحسین اسماعیلی تاجر گوهرسنگ و حاج‌محمد جاودانی نانوا هرکدام مدتی را در هشت‌متری زندگی کردند. درکنار این‌ها، خانواده کمالی که اصالتی کرمانشاهی داشتند و دو پسر آن‌ها در مقطعی به عضویت تیم منتخب بوکس خراسان درآمدند، شاخص‌ترین خانواده ساکن کوچه اصیلی ۳ بودند.

هاشم نساج‌کریمی، مجموعه‌دار نام‌آشنای ماشین‌های کلاسیک مشهد، مرحوم حسن شادلو، پایه گذار تیم فوتبال استقلال‌طبرسی و محسن تقدیسی، خیاط قدیمی که هنوز هم در این کوچه به خیاطی اشتغال دارد، از دیگر قدیمی‌های کوچه هشت‌متری هستند. سرانجام باید از مجتبی بلوچیان، حجت بادلو و جواد فارسی به‌عنوان دیگر چهره‌های شاخص ساکن هشت‌متری در سال‌های گذشته یاد کرد که هرکدام به‌دلیلی در بین اهالی محل، شناخته‌شده بودند.

نمای گاراژ ابتدای کوچه