توصیه اسلام درباره کودکان بی‌سرپرست

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز خرما و برنج و روغن به خانه یتیمان می‌برد و با دست خودش، تنور خانه‌شان را روشن می‌کرد. سعی می‌کرد خودش لقمه در دهانشان بگذارد، هم‌بازی‌شان می‌شد و دوست داشت آن‌ها را بخنداند و می‌فرمود: «اگر به شما گفتند پدرتان کیست، بگویید ما یتیم نشده‌ایم؛ پدرمان علی (ع) است».

این حرف آن‌قدر راست و درست بود که اکنون پس از گذشت قرن‌ها، هنوز او را علی‌بن‌ابیطالب، پدر یتیمان، می‌دانیم. او پدری مهربان بود و طوری با کودکان بی‌سرپرست رفتار می‌کرد که دیگران به آن‌ها غبطه می‌خوردند؛ چنان‌که یکی از اصحاب ایشان روایت می‌کند: «روزى دیدم على (ع)، یتیمان را به حضور خود خواست. سپس چنان به آن‌ها تفقد و مهربانى می‌کرد و به آنان عسل مى‌خوراند که بعضى اصحابش آرزو مى‌کردند اى کاش ما نیز یتیم می‌بودیم» (بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۲۹).

توصیه‌های این پدر مهربان درباره رفتار با کودکان بی‌سرپرست، خواندنی است؛ توصیه‌هایی که برگرفته از آموزه‌های دین مبین اسلام است؛ دینی که هم در کتاب آسمانی‌اش و هم در سیره پیامبر (ص) و اولیایش، مهربانی به یتیمان، منحصر به یک توصیه اخلاقی یا رفتاری انگیزشی نیست، بلکه تکلیفی الهی از جانب پروردگار است؛ تکلیفی که بی‌توجهی به آن، موجب عذاب و مجازات خواهد بود. در ادامه مروری کرده‌ایم آیات و روایاتی را که به چگونگی رفتار با کودکان بی‌سرپرست، توصیه کرده‌اند.

خداوند، سرپرست یتیمان است

یتیم به معنای کودکی است که سرپرست خود را از دست داده و تنها و بدون حامی، رها شده است؛ کودکی که هرچند حمایت و محبت والدین خود را از دست داده، از مهربانی و رحمت پروردگار بی‌نصیب نمانده است؛ مهر و محبتی که در آیات قرآنی و آموزه‌های دینمان، مشاهده‌شدنی است.

در دین مقدس اسلام، به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده است و این اهمیت، تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «به یاد آرید هنگامی را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان، نیکی کنید و با مردمان، سخن نیک بگویید و نماز بخوانید و زکات بدهید، ولی جز اندکی، پشت کردند و روی‌گردان شدند» (بقره۲، آیه۸۳). پیامبرانی مانند حضرت موسی (ع) و حضرت عیسی (ع) نیز به‌شدت از حقوق یتیمان طرفداری کرده و ظلم به آن‌ها را از گناهان کبیره شمرده‌اند. (علامه‌مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۴، ص۲۹۰).

بهشت بر شما واجب می‌شود

در دوران حیات رسول خدا (ص)، عرب‌های جاهل نه‌تن‌ها کودکان بی‌سرپرست را تحقیر می‌کردند و کوچک می‌شمردند، بلکه اموال آن‌ها را نیز تصرف می‌کردند. در چنین جامعه‌ای، حضرت محمد (ص) که خود نیز یتیم بودند، به پیامبری مبعوث شدند و ازآنجایی‌که ایشان رسول مستضعفان و بی‌پناهان بودند، ایتام را بیشتر از سایر محرومان، مشمول عطوفت و رحمت قرار می‌دادند؛ به‌طور مثال در حدیث معروفى از آن حضرت نقل شده است: «هرکه براى نوازش، دست بر سر یتیمی کشد، به تعداد موهایى که دست او از آن مى‌گذرد، در روز قیامت، نور و حسنه خواهد داشت». (مجمع‌البیان فى‌تفسیرالقرآن، چاپ سوم، ج ۱۰، ص ۷۶۷).

یکی از اثرات مهربانی با کودکان بی‌سرپرست که در احادیث آمده است، این است که دل انسان را نرم و حوائج او را برآورده می‌کند. اثر بعدی پناه دادن به یتیم، آن است که خدای متعال، عذاب قبر را از انسان برمی‌دارد. همچنین رسول خدا (ص) درباره ثواب محبت به کودکان بی‌سرپرست می‌فرمایند: «هرکه یتیمی را در خاندان خود نگهداری کند تا دوران کودکی‌اش سپری شود و از سرپرستی بی‌نیاز شود، با این عمل، خداوند بهشت را بر او واجب می‌کند». (تحف‌العقول، ص ۱۹۸).

برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام، کافی است بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن ۲۳بار در آیات قرآن کریم آمده است و علاوه‌بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن‌ها مشهود نیست، ولی محتوای آن‌ها درباره یتیم است. مضمون این آیات و همچنین روایات ائمه معصوم (ع) به چند توصیه محوری درباره کودکان بی‌سرپرست می‌پردازد که در ادامه با هم مرور می‌کنیم.

انگار فرزند خودت هستند

پیامبر اکرم (ص) باتوجه‌به این نکته که هیچ شخصی از آینده خود خبر ندارد و مرگ، عاقبتی است که در انتظار همه ماست، درباره چگونگی رفتار با کودکان بی‌سرپرست، در خطبه شعبانیه که شامل مجموعه‌ای از آموزه‌های اخلاقی برای تربیت و کمال انسانی است، ما را متوجه فرزندان خودمان کرده، می‌فرمایند: «اگر علاقه‏‌مند هستید که بعد از شما با فرزندانتان با عاطفه رفتار کنند، شما هم با بازماندگان دیگران، با عاطفه رفتار کنید».

این همان مکافات عملی است که قرآن کریم در آیه ۹ سوره نسا درباره آن به ما هشدار می‌دهد و می‌گوید: «و باید بترسند از مکافات عمل خود کسانی که اگر کودکان ناتوان از خود باقی می‌گذارند، بر آنان بیم دارند، پس باید از خدا بترسند و در حق ایتام مردم سخن به اصلاح و درستی گویند». این سخن پیامبر (ص) و همچنین آیه مبارک به‌خوبی به ما می‌آموزد که در رفتار با دیگران، باید خود را جاى آن‌ها گذاشت تا درد‌ها را بهتر درک کرد. با یتیمان مردم چنان رفتار کنیم که دوست داریم پس از ما، با فرزندان ما، آن‌گونه رفتار شود.

بی‌سرپرستان را در خانه‌ات بپذیر!

مهم‌ترین پیشنهاد اسلام درباره رفتار با کودکان بی‌سرپرست، پذیرفتن سرپرستی آن‌هاست. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: «از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو اصلاح کار آنان، بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آن‌ها بیامیزید، آن‌ها برادران دینی شما هستند (بقره، آیه۲۲۰). رسول خدا (ص) در گفته‌های مختلف، در مناسبت‌های گوناگون، مسلمانان را به تکریم یتیمان، تشویق کرده و مردم را به سرپرستی آن‌ها امر کرده‌اند و خود نیز کودکان بی‌سرپرست را نگهداری و سرپرستی می‌کردند. در حدیثی از آن حضرت آمده است: «محبوب‌ترین خانه، آن خانه‌ای است که در آن، کودک یتیمی با عزت و احترام زندگی کند».

در ادامه حتما بخوانید مروری بر امانت داری و اهمیت آن در آیات و روایات | امانت‌داری، پلی به نیکی

به یتیم احترام بگذار!

خوب است بدانیم که نگهداری کودکان بی‌سرپرست، آداب و ترتیبی دارد؛ آداب و ترتیبی که در قرآن کریم و روایات اسلامی بسیار درباره آن سفارش شده است. این سفارش‌ها به این معنی است که نگهداری یک کودک بدون رعایت انصاف و عدالت، کافی نیست. ازطرف دیگر برخی‌ها به کودکان بی‌سرپرست حتی در بزرگ‌سالی، نگاهی نادرست دارند؛ چنان‌که خداوند متعال درباره ازدواج با دختران یتیم، سفارش می‌کند که رفتار عادلانه‌ای در این زمینه داشته باشید: «و اگر می‌ترسید که به هنگام ازدواج با دختران یتیم، عدالت را رعایت نکنید، از ازدواج با آنان، چشم‌پوشی کنید و با زنان پاک دیگر ازدواج کنید» (نساء، آیه۳).

برطرف کردن نیاز‌های مالی کودکان بی‌سرپرست، باید همراه با جبران کمبود‌های عاطفی آن‌ها باشد، نه اینکه با کمک‌های خود عزت‌نفس آن‌ها را خدشه‌دار کنیم و دردی را به درد‌های آن‌ها اضافه. براساس آیات قرآن کریم، با ایتام باید به‌نیکی و مهربانی سخن گفت و اگر غذا یا سایر نیاز‌های مادی آن‌ها را برطرف می‌کنیم، حتما باید با رعایت احترام و شأن آن‌ها باشد: «به ایتام باید نیکی کرد» (سوره بقره/۸۳). «و امور و کار‌های آن‌ها را باید اصلاح کرد» (سوره بقره/۲۲۰).

در آیه اول و دوم سوره ماعون، تعبیر بسیار تکان‌دهنده‌اى درباره بدرفتارى با ایتام وجود دارد. به این آیات توجه کنید: «آیا فردی که پیوسته روز جزا را انکار می‌کند، دیدى؟ او همان شخصی است که یتیم را با خشونت می‌راند». طبق این آیات، خشونت و بدرفتارى با یتیمان، هم‌ردیف کفر به خداست. همچنین قرآن کریم در سوره‌های نسا، انسان، فجر و ضحی، نکات دیگری را درباره رفتار با کودکان بی‌سرپرست بیان می‌کند که به این شرح است: «با یتیمان سخن نیکو و دلپسند بگویید. آن‌ها را اطعام کنید. آن‌ها را گرامی بدارید و به آن‌ها پناه دهید و هرگز آنان را آزرده‌خاطر نکرده، از خود دور نکنید».

امانتدارشان باش!

گاهی اقوام یا سرپرستان کودکان بی‌سرپرست، اموال و دارایی‌های آن‌ها را به‌درستی نگه نمی‌دارند یا در آن تصرف می‌کنند. یکی از محور‌هایی که در قرآن کریم و روایات اسلامی به آن سفارش و بر آن تأکید شده است، حفظ اموال ایتام و احسان مالی به آن‌هاست. قرآن کریم می‌فرماید: «و اموال یتیمان را هنگامی که به حد رشد رسیدند به آن‌ها بدهید و اموال بد خود را، با اموال خوب آن‌ها عوض نکنید و اموال آنان را همراه اموال خودتان با مخلوط کردن یا تبدیل کردن نخورید؛ زیرا این گناه بزرگی است» (سوره نسا، آیه ۲).

در جایی دیگر می‌فرماید: «هرکه اموال یتیمان را به ستم بخورد، شکم خویش را از آتش پر می‌سازد». (سوره نسا، آیه ۱۰). همچنین در سوره انعام، آیه۱۵۲ آمده است: «به مال یتیمان نزدیک مشوید؛ مگر به نیکوترین وجهی که به صلاح آن‌ها باشد». آیات یادشده، هشداری جدی به افرادی است که به‌نوعی با اموال ایتام سروکار دارند و مژده‌ای است به انسان‌های نیکوکار که خداوند، نیکی آن‌ها را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت.