کلکته‌چی، ناجی آب مسجد

طوبی اردلان | شهرآرانیوز در پایان عهد تیموری و آغاز دوره صفوی، یعنی حدود ۱۰۰سال پس از ساخت مسجد گوهرشاد، پایابی در این مسجد وجود داشته است که نمازگزاران در آنجا، وضو می‌گرفته‌اند. گویا از دوره صفوی به‌دلیل توجه ویژه تاجداران به مشهد، شهر به‌دلیل آمدوشد زائران، با افزایش جمعیت روبه‌رو می‌شود و این مسئله، به مشکل کم‌آبی این دیار دامن می‌زند، آن‌چنان که مسجد گوهرشاد را هم بی‌آب می‌کند.

درنتیجه «مهدی‌قلی‌بیک»، میرآخورباشی شاه‌عباس در سال ۱۰۲۷قمری، قناتی دایر و آب آن را وقف حمام خود (حمام مهدی‌قلی‌بیک) و مسجد گوهرشاد می‌کند، اما به‌سبب آنکه آب این قنات در فاصله زیادی به‌صورت روباز از میان محلات و منازل مسکونی غرب شهر می‌گذشته، زمانی که به داخل مسجد می‌رسیده، بسیار کثیف و آلوده یا اندک بوده است.

سال‌ها بعد «سلطان‌حسین‌میرزا نیرالدوله» والی خراسان می‌شود و تلاش می‌کند آب پاکیزه‌ای برای مسجد گوهرشاد تأمین کند، بنابراین قراردادی بین نیرالدوله و «میرزامرتضی‌قلی‌خان طباطبایی»، نایب‌التولیه وقت، درباره لوله‌کشی آب از باغ منبع تا مسجد گوهرشاد، بسته می‌شود. طبق اسناد برجامانده، این نخستین خط لوله‌کشی آب شرب به سبک جدید در مشهد است که از طریق آن، آب یکی از باغات بیرون دروازه سراب به مسجد گوهرشاد می‌رسد. مرحوم «بدایع‌نگار»، شرح نخستین لوله‌کشی آب مشهد از باغ منبع را این‌طور روایت می‌کند:

«ایشان، مجلس مشاوره‌ای در دارالتولیه با حضور علمای اعلام، نمایندگان ادارات، مهندسان و معماران تشکیل داده، در این موضوع مشاوره نمودند و نتیجه بر آن قرار گرفت که مجرایی به یک سطح معین که تقریبا یک‌زرع‌ونیم گودی آن بیشتر نمی‌شود، از خط بازارچه سراب و چهارباغ و بازار عبور دهند که از حیث حفریات، اضراری (ضرری) به منازل نرساند. مسلم است این‌گونه مجراساختن، محتاج یک منبع عالی است که بر روی زمین ساخته شود و بتواند به نقشه مزبور، آب را داخل لوله‌ها مجرا نماید.

بدیهی است که این‌گونه منابع سقایت، چون در ایران دایر نشده، مهندسان و معماران اروپایی لازم دارد که ازعهده برآیند. به آن ملاحظه با مخارجی گزاف، استخدام آن‌ها را تحمل فرموده، منبعی بر روی قنوات، مطابق قوانین علمیه ساختند که توسط ماشین بخار در آن منبع، آب از قنوات داخل گردد و سپس از منبع، داخل لوله‌های آهنین شود». نویسنده در ادامه، توضیح می‌دهد که چطور لوازم این لوله‌کشی مانند ماشین‌های حفر، تلمبه و لوله‌ها در موقع جنگ عمومی (جنگ جهانی دوم) با سختی فراوان از طریق کشتی به ایران رسیده است تا این کار به سرانجام برسد.

او سپس مسیر این لوله‌کشی را چنین شرح می‌دهد: «از منبع تا دروازه و از دروازه تا بازارچه سراب و از بازارچه تا چهارباغ و از آنجا تا بازار سرشور که به حمام شاه و از حمام شاه تا مسجد گوهرشادآغا محدود می‌شود، سراسر این مسافت را که ۲ هزارو۵۴۰زرع می‌شود، لوله آهنین کشیده و مفاصل آن را با سرب ریخته نموده‌اند». پس از اجرای این لوله‌کشی در عصر دوشنبه سلخ ذی‌الحجه ۱۳۳۲قمری (مهر ۱۲۹۳ خورشیدی) به‌موجب دعوت‌نامه‌ای، از عموم طبقات مردم خواسته می‌شود تا در ضیافتی که به این مناسبت تشکیل شده است، حاضر و با شیرینی پذیرایی شوند.

در این روز «میرزاحسن‌خان شجاع‌الایاله»، رئیس بلدیه، در توصیف آب لوله‌کشی، شعری به این مضمون می‌سراید: «خسرو شرق نیرالدوله/ که خدایش کند نگهداری/ آن که در کار ملت و دولت/ دست غیبش همی دهد یاری/ منبعی ساخت آب مسجد را/ محض دین‌پروری و دین‌داری/ لوله زآهن به جو نهاد و نمود/ آب از جوی آهنین جاری». اما این لوله‌ها نیز به‌مرور پوسیده و مسجد گوهرشاد نیازمند لوله‌کشی جدید می‌شود؛ اتفاقی که سال ۱۳۲۷ به دست یک تاجر تبریزی رقم می‌خورد.

در ادامه حتما بخوانید نقش‌آفرینان قیام گوهرشاد مشهد چه سرنوشتی پیدا کردند؟

روزنامه «آفتاب‌شرق»، ۱۵ مهر سال ۱۳۲۷ خورشیدی در تقدیرنامه‌ای با موضوع «تشکر از پرداخت‌کننده هزینه لوله‌کشی مسجد گوهرشاد»، می‌نویسد: «تن‌ها می‌توان از کسانی که به فکر مردمند و منافع شخصی خود را فدای منفعت اجتماع می‌کنند، سپاسگزاری کرد؛ زیرا سپاس بی‌آلایش، موجب تشویق و انتقاد خالی از غرض، وسیله اصلاح است. من وقتی پیشرفت سریع امر لوله‌کشی مسجد را که از امور حیاتی و مذهبی ماست دیدم، بی‌اختیار اندیشیدم که باید از مسببین این امر، آقای طاهری، متولی محترم مسجد که به‌تناسب توانایی مالی مسجد همیشه در فکر امور مسجدند و از جناب آقای کلکته‌چی، تاجر محترم تبریز که خالی از هر ریا و تظاهر حاضر شده‌اند مصارف لوله‌کشی مورد مصرف آب مسجد را از کیسه خویش بپردازند و از راهنمای خیر ایشان، جناب آقای حاج‌غلام‌حسین باقرزاده، تاجر محترم خراسان که مشوق اصلی ایشان در این امر خیر بوده‌اند، به نام مردم خراسان سپاسگزاری کرده، ولی این سپاسگزاری نمی‌تواند ما را از انتقاد خالی از غرض، نسبت‌به شهرستانی که در آن زندگی می‌کنیم و کلیه مظاهر اجتماعی آن بازدارد. نباید از مردم خواست که آنچه را متعلق به آن‌ها و مربوط‌به حداقل زندگی مردم زنده است، از اولیای مسئول خود بخواهند؟

آیا تنها باید انتظار داشت که مردی بافتوت از تبریز برای مسجد گوهرشاد، برای منطقه مقدسی که هر روز هزار‌ها از مردم مسلمان، فریضه مذهبی خود را که براساس نظافت قرار دارد در آنجا انجام می‌دهند، آب تهیه کند؟ اگر چنین امیدی داشته باشید و منتظر باشید که دستی از غیب بیرون آید و کاری بکند، مایه بسی تأسف است؛ زیرا خراسان در تمام ادوار تاریخی ایران، پیشقراول تمدن و نمونه مردمی زنده و حق‌بگیر بوده است».