آیا دست‌های نامرئی آدام اسمیت معجزه می‌کند؟

احتمالا همه ما کمابیش تعبیر «دست نامرئی» به عنوان راه‌حل طلایی تمامی مشکلات اقتصادی را از زبان افراد مختلف شنیده و یا در نشریات آن را خوانده‌ایم. دست نامرئی واژه‌ای است که آدام اسمیت برای توصیف مزایای اجتماعی ناخواسته و ناشی از اقدامات فردی استفاده کرد. این عبارت فقط سه‌بار در نوشته‌های اسمیت استفاده شده‌است، اما این مفهوم را به خود اختصاص داد که تلاش افراد برای حداکثر کردن منافع خود بیشتر ممکن است به جامعه نفع برساند تا زمانی که مستقیما می‌کوشند به جامعه نفعی برسانند. این روزها این نظریه اسمیت بسیار مورد توجه علاقه‌مندان به حوزه اقتصاد و تحول‌خواهان در کشورهای رو به توسعه است. علاقه این افراد به کاهش عقب‌ماندگی کشورهای جهان سوم و جست‌وجو برای یافتن راه‌حل این مسئله سبب شده است تا آن‌ها راه‌حل را در دست‌های نامرئی آدام اسمیت بیابند و آن را نسخه نهایی همه دردهای اقتصادی جهان سوم معرفی کنند. اما آیا این نسخه‌پیچی دوای درد کشورهای رو به توسعه است؟ واقعیت این است که درک اندیشه اسمیت بدون توجه به زمانی که در آن می‌زیسته ناممکن است و همین مسئله می‌تواند سبب سوءبرداشت از آرای او بشود. اسمیت در سده هجدهم می‌زیست که تحولات فنی و علمی به‌مرور در حال تأثیرگذاری بر حوزه اقتصاد در کشورهای اروپایی بود. در آن زمان به نظر می‌رسید که علم دارویی برای همه دردهاست. با این حال در همین زمان پیشرفت‌های علمی و تکنیکی چشمگیر در کنار مزایای خود، باورهای مذهبی کلیسا را به چالش کشید. یکی از این چالش‌ها یافتن انگیزه و عامل تغییر و تحولات جامعه بشری بود. اگر تا پیش از این کلیسا این مسئله را به مشیت‌الهی نسبت می‌داد حال، دخل و تصرف انسان در طبیعت و تسخیر آن و از طرفی نیاز طبقه بورژوای روبه‌توسعه کشورهای اروپایی سبب شده بود تا این توضیحات دیگر برای آن‌ها (بورژوازی) قانع کننده نباشد و به دنبال عامل دیگری برای این مسئله باشند. در این زمان سؤالاتی مانند اینکه چه عاملی سبب همکاری انسان‌ها در یک جامعه می‌شود و چه چیزی علاقه بشر برای کار و تلاش را تحریک می‌کند به صورت بحثی جدی مطرح شد. برخی این مسئله را با استفاده از انگیزه خیرخواهی انسان و علاقه به هم‌نوع تبیین کردند، اما طبقه بورژوا که در آن زمان در کشورهای اروپایی درحال بسط و گسترش نفوذ خود در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی بود، چنین تبیینی را بر نمی‌تافت. این طبقه نیازمند توضیحی بود که به انگیزه‌هایش در حوزه اقتصاد مشروعیت دهد و در عین حال منافعش را در تضاد با جامعه تعریف نکند. در این میان آدام اسمیت با ارائه نظریه دست‌های نامرئی و اعلام اینکه پیگیری نفع شخصی از سوی افراد می‌تواند در نهایت به نفع جامعه باشد، کمک زیادی به تبیین علایق این طبقه در اروپا کرد.
با توجه به نقش طبقه بورژوا در توسعه و رشد اقتصادی اروپا این مسئله سبب شد بخشی از ‌اندیشمندان و کنشگران اقتصادی و سیاسی تصور کنند که این اندیشه اگر به‌عینه در کشورهای شرقی اجرا شود، می‌تواند راه‌حل بسیاری از مشکلات اقتصادی باشد. اما دراین میان، این افراد مسائل تاریخی و به‌ویژه تاریخ تحول دولت در شرق را نادیده گرفته‌اند و همین مسئله اجرای این تفکر آن‌ها را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. بررسی سیر تحولات دولت در شرق و اروپا نشان می‌دهد که هر یک از این دو، مسیری متفاوت از یکدیگر را در قرن‌های متمادی طی کرده‌اند و از این رو دولت به گونه‌ای که در اروپا شکل گرفته در شرق ایجاد نشده است. سیر تحولات دولت در کشورهای شرقی به خصوص غرب آسیا نشان می‌دهد دولت در قرن‌های گذشته برخلاف اروپا همواره نقش مهمی در انباشت و جمع‌آوری ثروت و همچنین توزیع منابع اعم از مالی و اعتباری داشته است. در کشورهای غرب آسیا برخلاف کشورهای اروپایی در قرون گذشته و به خصوص قرون میانه به دلیل تسلط اقتصاد عشایری در عمل امکان تثبیت مالکیت خصوصی کمتر وجود داشته است و معمولا با تغییر خاندان‌های حکومتی و حتی شخص حاکم، مالکیت در مناطق مختلف دچار تحولات اساسی می‌شده است. این مسئله در عمل از شکل‌گیری طبقه بورژوا در کشورهای غرب آسیا جلوگیری کرد. براساس روند تاریخی، این طبقه از زمانی در این منطقه شکل گرفت که کشورهای منطقه وارد مراودات تجاری با کشورهای اروپایی شدند و شروع به عرضه محصولات خام خود به بازارهای اروپا کردند. با این حال همین امر نیز به دلیل تسلط دولت در توزیع منابع، عاملی برای رشد اقتصادی کشورهای غرب آسیا در سده 18 نشد. در این میان در سده بیستم نیز در عمل شاهد روی کار آمدن دولت‌هایی در غرب آسیا هستیم که با نظریه دخالت در حوزه اقتصاد سعی داشتند عقب‌ماندگی چند قرن گذشته را در فاصله کوتاهی جبران کنند، مسئله‌ای که در عمل نقش دولت را از حافظ امنیت جامعه فراتر برد و تسلطش بر بسیاری از جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی را افزایش داد. براین اساس به نظر می‌رسد در کشورهای این منطقه به‌کارگیری نظریه آدام اسمیت بدون توجه به سیر تحول تاریخ دولت سخت است و مجریان را با مشکلات متعددی مواجه می‌کند.