فردوسی، بیهقی و خواجه نظام‌الملک حاصل عصر خردورزی در ایران هستند
تصحیح تازه «سیرالملوک» در «جمعه‌های پردیس کتاب» نقد و بررسی شد
رضوانی| نسخه‌ای از اثر مشهور یکی از مفاخر کهن دیار خراسان، در بیست‌ونهمین نشست «جمعه‌های پردیس کتاب» نقد و بررسی شد. تصحیح تازه «سیرالملوک» (سیاست‌نامه) خواجه نظام‌الملک توسی، روز گذشته در پردیس کتاب با حضور دکتر محمود عابدی، مصحح اثر، و دکتر عبدالرحیم قنوات، دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، به عنوان منتقد، مورد بحث قرار گرفت. دبیری این نشست را دکتر سلمان ساکت برعهده داشت.
تصحیح، رساندن متن موثق به مخاطب
ساکت در آغاز نشست توضیحات کوتاهی در مورد چرایی و چگونگی تصحیح آثار کهن ادبیات ارائه کرد و گفت: اساسا نویسندگان در گذشته، خودشان یا کاتبشان کتاب را می‌نوشتند. در طی زمان کاتبان از اثر اول نسخه‌هایی برمی‌داشتند یا کسانی می‌خواندند و چند نفر می‌نوشتند و به مرور دخل و تصرف‌هایی خواسته یا ناخواسته در این نسخه‌ها رخ می‌‌داده و چون نسخه‌های اولیه در گذر زمان از بین می‌رفته، نسخه‌هایی که امروز به دست ما رسیده، اغلب نسخه‌هایی است که در آن کم یا زیاد افزوده‌ها یا کاستی‌ها یا تغییراتی رخ داده است. تصحیح متن به این معناست که از میان نسخه‌های موجود و اگر تعداد دست‌نویس‌های زیادی از گذشته باقی مانده باشد، از دست‌نویس‌های منتخب، اثری عرضه شود که حتی‌المقدور به نسخه مؤلف اصلی نزدیک باشد. در این راه نسخه‌شناسی و نسخه‌یابی بخشی از کار است. عوامل دیگری نیز برای تشخیص اثر موثق مؤثر است. از‌این‌روست که از یک اثر ممکن است تصحیح‌های گوناگونی وجود داشته باشد. ممکن است به دلیل پیدا شدن نسخه جدید یا حتی به دلیل انتشار متون دیگری که هم‌عصر آن متن است، یک متن نیاز به تصحیح‌های مجدد و چندباره داشته باشد. بنابراین تصحیح متن به این دلیل اهمیت دارد که ما متنی را به دست خواننده بدهیم که دست‌کم تا جایی که از دست مصحح برآمده، به نسخه مؤلف نزدیک باشد.
آثار ادبی باقیمانده از گذشتگان، میراث ماندگاری است که بار انتقال فرهنگ ایران را به دوش کشیده و به ما رسانیده‌است و در آینده به نوادگان ما خواهد رساند. ساکت نیز با طرح این پرسش که چرا باید کتاب‌های کلاسیک زبان فارسی و به‌ویژه آثار نثر را خواند و خواندن این کتاب‌ها به چه درد می‌خورد، فرصتی را ایجاد کرد برای بیان اهمیت خواندن و توجه به این آثار و یادآور شد: در تاریخ فرهنگی ما مهم‌ترین و شاید تنها عنصر فرهنگی که تداوم داشته ادبیات-به معنای هر متن مکتوب- است. این‌ها به صورت آیینه‌وار بخشی از فرهنگ ما را بازتاب می‌دهند. بنابراین از خواندن این کتاب‌ها جدا از مفاهیمی که در آن‌ها نهفته است، می‌توانیم به مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‌مان در طول زمان پی ببریم و با مقایسه آن‌ها، دلایل افول، فرود یا اوجمان را در سده‌های مختلف بررسی کنیم.
او خواجه نظام‌الملک توسی را کسی دانست که در حدود 30 سال وزارت در حکومت سلجوقی بسیار تأثیرگذار بوده و قدرت و اوج اقتدار حکومت سلجوقی مدیون اوست. این فعال فرهنگی سپس به تاریخ تصحیح‌های کتاب سیرالملوک یا سیاست‌نامه پرداخت و بیان کرد: اولین بار، حدود 130 سال پیش، شِفر در فرانسه مجموعه‌ای منتشر می‌کند به‌نام متون ایرانی که در آن سیاست‌نامه را هم می‌گنجاند. شاید محققان ما برای اولین بار با کار شفر با این سیاست‌نامه آشنا می‌شوند. بعد از آن چاپ‌های متعددی منتشر می‌شود که شاید مهم‌ترینشان بعد از چاپ شفر، تصحیح عباس اقبال است. او براساس چاپ شفر و با تغییرات بسیار اندکی کتاب را منتشر می‌کند. نکته مهم این است که اقبال چون تاریخدان بود به اشکالات تاریخی کتاب اشاره می‌کند و کار او می‌شود یک اثر مرجع برای تمام کسانی که بعد درباره سیاست‌نامه کار می‌کنند. سیاست‌نامه جزو سه‌چهار متن اصلی در حوزه نثر در زبان فارسی است، یعنی در کنار تاریخ بیهقی و قابوس‌نامه. نکته جالب این است که هر 3 کتاب متعلق به دوره‌ای هستند که عصر خردگرایی در ایران است. خرد، تدبیر و دوراندیشی محور اصلی این 3 کتاب است. این کتاب در نوع ادبی اندرزنامه‌ها قرار می‌گیرد.
حاصل عصر خردورزی
پس از مقدمه مجری جلسه، دکتر محمود عابدی، مصحح کتاب، پشت میکروفن رفت و در ابتدای سخنانش به خراسان و نقش این خطه در ادبیات و زبان فارسی پرداخت و گفت: فرهنگ فارسی از دیرزمان به خراسان و خراسانیان مدیون است. از بلخ تا قونیه، هنوز هم خراسان مرکز فروزان فرهنگ فارسی است.
او سپس با مقایسه شاهنامه فردوسی، تاریخ بیهقی، سفرنامه ناصرخسرو و قابوس‌نامه عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر تأکید کرد که همه این آثار در یک چیز مشترک هستند و آن ظهور و بروز در عصر خردورزی است. عابدی یادآور شد: در عصر خردورزی، زبان هم زبان خردورزی است، زبان بی‌آلایش و بدون صنعتگری و برابر با اندیشه است. گویندگان و نویسندگانی که در این دوره یعنی در قرن‌های چهارم و پنجم به وجود آمدند از غنائم آن استفاده کردند. این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس با اشاره به نقش خواجه‌نظام‌الملک و وزیران ایرانی خردمند در اعتلای ایران خاطرنشان کرد: خواجه 30سال وزارت کرد. اگر تاریخ ایران را در یک منحنی نشان بدهیم، نقطه‌های اوج منحنی‌ها جایی است که وزیر خردمند بر سر کار است.
سیاستمداران به تاریخ رجوع می‌کنند برای رسیدن به قدرت
دکتر عبدالرحیم قنوات، مدیر گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد که به عنوان منتقد در این نشست حضور داشت در مقدمه‌‌ای با رجوع به نظر استنفورد، فیلسوف تحلیلی، گفت: استنفورد، وقتی در «درآمدی بر تاریخ‌پژوهی» در خصوص رابطه سیاست و تاریخ بحث می‌کند به این نکته اشاره می‌کند که اصولا ماهیت مراجعه مورخان و سیاستمداران به گذشته متفاوت است. مورخان به دنبال کشف حقیقت به سراغ گذشته می‌روند، اما سیاستمداران به تاریخ مراجعه می‌کنند که در آن ابزاری و مستمسکی پیدا کنند برای به دست آوردن قدرت یا حفظ و اشاعه آن. و این مشکلاتی ایجاد می‌کند و چون سیاستمداران خودشان را محق می‌دانند و معتقدند کارهایی که انجام می‌دهند و دیدگاهی که دارند درست است و باید آن را ادامه بدهند، قضاوت کردنشان راجع به مسائل تاریخی آسیب‌زاست.
او اظهار کرد: خواجه نظام‌الملک در سیاست‌نامه، یک مورخ سیاست‌مدار است. 2 نوع اشکال در کار او هست؛ یک نوع اشتباهاتی است که در هر اثر دیگری ممکن است به وجود بیاید. اما نوع دیگر، اشتباهاتی است که بر می‌گردد به عقاید، باورها و تعصبات شدید نظام‌الملک در نزاع با رقبای سیاسی و مذهبی‌اش. حال سؤالی مطرح است: آیا سیاست‌نامه اثری تاریخی است؟ بله، اثری تاریخی است حتی اگر به نیت سیاسی نوشته شده باشد. در تاریخ‌دانی خواجه نظام‌الملک ضعف‌هایی وجود دارد و یکی از آن‌ها به نظر من این است که خواجه از تاریخ‌های مهمی که پیش از او نوشته شده استفاده نکرده است. در سیاست‌نامه فقط از 3 کتاب تاریخی نام می‌برد و از 80 حکایتی که در این اثر آمده، فقط 12 حکایت ماده تاریخی دارد. جز این، روایات تاریخی زمان ندارد.
قنوات در ادامه مثال‌هایی را در ضعف تاریخ‌دانی خواجه نظام‌الملک آورد، اما نثر او را نثری بسیار سلیس و زیبا دانست که می‌تواند بسیار مهم و شایان استفاده باشد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
