مسعود سلطانی| رضا خواجهنائینی بعد از شهردار مشهد، مرد شماره ۲ مدیریت شهری است و اکنون بیش از همیشه مشغله و دغدغه دارد. خواجهنائینی بیش از یک سال است که معاونت مالی و پشتیبانی شهرداری مشهد را بعد از معاونت اقتصادی بر عهده دارد. او پشت میزی و در اتاقی مینشیند که بدون تردید یکی از پر مراجعهترین اتاقهای شهرداری است. امضاهای او میلیاردی است و درخواستها و پرداختهایی نیز که با دستور او اجرا میشود تبعات میلیاردی دارد. خواجهنائینی با وجود فشار کاری زیاد، ظهر یکی از آخرین روزهای زمستان و در سایه اخبار ریز و درشت کرونا پاسخگوی سؤالات ما بود. او که کرسی تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد و سابقه مدیریت مرکز خدمات سرمایهگذاری خارجی استانداری خراسانرضوی را در کارنامه خود دارد، با وجود برنامه شلوغ کاری، با حوصله به همه سؤالات ما پاسخ میدهد.
در سالی که گذشت، شما از معاونت اقتصادی شهرداری خداحافظی و به معاونت مالی پشتیبانی نقل مکان کردید. البته که مدتی پیش از این نقل مکان، تصدی هر ۲ معاونت را داشتید. میگویند معاونت اقتصادی پرپول است، اما معاونت اداری پردردسر. اکنون پشیمان نیستید؟ خواست خودتان بود یا دستور شهردار؟
من در سال ۹۷ معاون مالی شدم و از ابتدای تیر فقط معاون مالی بودم. علاقه و اولویت نخستم حوزه اقتصادی بود، اما در حوزه مالی با امر شهردار آمدم. در معاونت اقتصادی تصمیمات بلندمدت است و قراردادها با رقمهای بالا منعقد میشود، اما در معاونت مالی کار لحظهای و روزانه است. در معاونت مالی درآمدها و هزینهها بهلحظه انجام میشود؛ لذا حجم کار روزانه بهمراتب بیشتر است. اما به لحاظ ارتباط با بدنه شهرداری و شهر، ارتباطات بیشتر است و تجربیات جدیدتری کسب میکنم.
سختترین تصمیمتان در سال ۹۸ چه بود؟
(با خنده) سختترینها همین تصمیمات مالی است. پرداخت ارقام بالا و خالی شدن خزانه شهرداری به امید دریافت درآمد جدید در فردای آن روز کار بسیار پراسترسی است. تصمیمات سخت دیگری هم گرفتهام که در زمان خودش میشود بیان کرد.
حدودش را هم بگویید قبول میکنیم!
برای مثال، در آن روزهای آخر که هم معاون مالی بودم و هم معاون اقتصادی، تصمیم سختی در حوزه انتشار اوراق مشارکت گرفتم که ریسک بالایی داشت. ۴۰۰ میلیارد تومان اوراق مشارکت منتشر کردیم که ممکن بود فروش نرود، اما خداراشکر تمام اوراق به فروش رسید و کار موفقیتآمیز انجام شد. رویکرد شهردار رونقبخشی به اقتصاد شهر و تزریق به پروژههاست. حوزه مالی همیشه نگاه هزینهای دارد تا اعتبارات مدیریت شود و به حوزههای مختلف بهموقع اعتبار برسد و پروژهها نخوابد؛ بنابراین باید یک نظم مالی ایجاد کرد. مدیریت حوزه مالی در تمام سازمانهای بزرگ و شرکتها اینگونه است که ابتدا باید درآمد را کسب کنند و بعد تصمیم بگیرند که اعتبار به کجا تخصیص یابد. در شهرداری نیز که هزینهها روزمره و لحظهای است، گاهی اوقات تصمیماتمان باید در لحظه با نگاه به آینده اتخاذ شود. به عنوان مثال، یک پروژه دچار مشکل میشود و در حسابمان ۲۰ میلیارد تومان پول داریم. با این حال، قیمت میلگرد در حال افزایش است و اگر همین امروز خریدمان را انجام دهیم بهتر از هفته آینده است. اما اگر این خرید انجام شود، ممکن است فردا برای سایر پرداختیها دچار مشکل شویم. این یعنی هرروز باید تصمیمات سختی اتخاذ کنیم.
به نظر شما در ۱۲ ماه گذشته بهترین پروژهای که اجرا شد کدام است و بهترین پروژهای که اجرا نشد؟
این سؤال را باید از مسئولان حوزههای تخصصی در شهر بپرسید. بازخوردی که من دارم مثل شما به عنوان یک شهروند است. تلقی خودم است و ممکن است جامع هم نباشد. با این حال، به نظر من هزینهای که در استقبال از بهار انجام میشود رضایت مردم را در پی دارد. همینطور رفع مشکلات ترافیکی در نقاط پرترافیک شهر بازخورد خوبی دارد مانند دوربرگردان ابوطالب که بهتازگی افتتاح شد و رضایت مردم منطقه را در پی داشت. همچنین با توجه به صحبتهایی که شنیدم، عریض شدن پل پرتوی در انتهای وکیلآباد نیز موجب رضایت مردم خواهد شد.
میگویند در انتصابات شهردار نقش مؤثری دارید. واقعا همینطور است؟ تاکنون پیش آمده است کسی با پیشنهاد شما منصوب شود و بعد عملکرد نامناسبی داشته باشد؟ در چنین شرایطی چه اقدامی انجام دادهاید؟
به این معنا که شما گفتید قبول ندارم. نه آقای شهردار و نه بنده اینگونه عمل نمیکنیم و مسئولیت انتصاباتمان کاملا بر عهده خودمان است. با این حال، در انتصابات مشورتهای زیادی انجام میدهیم. دستکم با۱۰ نفر از کسانی که به آنها اعتماد دارم در انتصابات مشورت میکنم، اما مسئولیت نهایی و جمعبندی نظرات افراد برعهده خودم است. آقای شهردار نیز به همین ترتیب با معاونانشان مشورت میکنند، اما در نهایت، مسئولیت با خودشان است و تصمیم نهایی را خودشان اخذ میکنند. درباره پشیمانی از انتصاب نیز بله، اتفاق افتاده، اما خیلی کم بوده است.
بعد از اینکه از انتصاب پشیمان شدید چه کردید؟
برکنارش کردیم.
مواردی که زیرمجموعه خودتان نبودند چه؟
دلیلم را گفتم. قانع هم شدند و آن فرد برکنار شد.
اینکه شما و آقای کلائی تخصص مشترکی دارید تأثیری روی کارتان دارد؟
روی حجم کارم تأثیر زیادی میگذارد، چون آقای دکتر کلائی در مواردی مسئولیت را کاملا تفویض کرده است. این باعث شده که اختیارات من زیاد شود، اما از آن سو مسئولیتم نیز زیاد شده است. با این حال، همخوانی رشته تحصیلی باعث شده که نگاه و درک مشترکی از مسائل میان بنده و آقای شهردار شکل بگیرد که حاصلش مثبت بوده است.
مدتها در دانشگاه سابقه تدریس داشتید. استادان سر کلاس درس از ایدهآلها صحبت میکنند. حالا شما به عنوان یک استاد، کرسی اجرا در اختیار دارید. بین صحبتهایتان در کلاس درس و کارتان در صحنه اجرا فاصلهای وجود دارد؟
در دورانی که کرسی تدریس داشتم نیز از حوزه اجرا فاصله نداشتم. مدتی شرکت تحقیقاتی در حوزه اقتصادی داشتم و علاوه بر آن، کارمند دولت بودم. اگر از دانشجویانم بپرسید، تأیید میکنند که تأکید داشتم تئوریها را باید به صحنه عمل بیاوریم. ۱۰ نفر از دانشجویانم در معاونت اقتصادی مشغول به کار هستند. البته پیش از دوره پنجم همکاری خودشان را با این معاونت شروع کردند. آنها میتوانند این سؤال را پاسخ بدهند.
پیش از شهرداری، تجربه مدیریتی در استانداری را هم داشتهاید. با توجه به این تجربه، اکنون انتخابتان کدام است: استانداری یا شهرداری؟
شهرداری یک سازمان درآمدهزینه است. شما مسئولید که در پایان هر ماه حقوق نزدیک به ۲۸ هزار نفر از کارکنانی را که مستقیم یا غیرمستقم با مجموعه مدیریت شهری همکاری میکنند، از محل درآمدهایتان پرداخت کنید. یعنی در سال آینده با افزایش دستمزدها باید ماهانه حدود ۱۵۰ میلیارد تومان حقوق پرداخت کنیم. علاوه بر این، ماهانه ۴۵۰ میلیارد تومان هزینه اجرای پروژههای عمرانی است. به طور کلی بودجه سال آینده شهرداری مشهد ۱۵ هزار میلیارد تومان است. تأمین مالی این رقم کار سخت و پراسترسی است. اگر این رقم تأمین نشود، دستمزد کارکنان یا حقوق پیمانکاران تأمین نخواهد شد و این اتفاق آثار سوء اعم از اقتصادی و اجتماعی دارد. اما در دولت، کار با این استرس نیست. نظام درآمدهزینهای در سطح استانی نیست. پول به استان میآید و درباره نحوه هزینهکرد آن تصمیم میگیرند. اینگونه نیست که بخواهند درآمد کسب کنند و از آن طریق هزینههایشان را تأمین کنند. ساعات و شدت کار نیز در شهرداری بدون تردید بیشتر است. در شهرداری تصمیمات به عمل نزدیک است، اما در ساختار دولت تصمیمات جدی باید در سطح مجلس به قانون تبدیل شود یا در شوراهای عالی مصوب شود. این در حالی است که در شهرداری اختیارات بیشتر و از سویی دسترسی به شورای شهر فراهم است و میتوان لایحه را به شورا ارائه کرد و ظرف یک ماه، ایده به قانون تبدیل میشود. از این نظر، تصمیمات در شهرداری به اجرا نزدیکتر است.
سال ۹۸ از نظر اقتصادی برای کشور بد بود، اما وضعیت شهر مشهد با استناد به آماری که از سوی شهرداری و استانداری اعلام شد مثبت بود. با این حال، نگرانیها درباره تشدید رکود اقتصادی در سال آینده جدی است. پیشبینی شما درباره وضعیت مشهد در سال آینده چیست؟
پیشبینی کلا سخت است. در اقتصاد کار سختتری است و برای اقتصاد ایران هم باز سختتر است. با این حال، شرایط اقتصادی مشهد در سال آینده بدتر از روزی نخواهد شد که شهرداری را تحویل گرفتیم. شهر را با ۷۰۰۰ میلیارد تومان بدهی تحویل گرفتیم در حالی که درآمد نقدمان ۱۸۰۰ میلیارد تومان بود. این رقم در ۵ سال پیش از آن نیز همین بود. اما اکنون درآمد شهر مشهد در سال ۲ برابر متوسط درآمد در شورای چهارم است. بخش کوچکی از این افزایش ناشی از تورم سالیانه است، ولی سهم بیشتر این درآمد محصول پیگیری و رایزنیهای مدیریت شهری و وصول مطالبات دولتی، دریافت سهم مالیاتی و شناسایی درآمدهای جدید در حوزه اقتصاد شهری است. البته به نظر من مسئله اساسی در افزایش این چنینی درآمدها را باید در افزایش اعتماد عمومی به کارآمدی مدیریت شهری جستوجو کرد که نشان آن را میتوان در حجم سرمایهگذاری بخش خصوصی و پرداخت به موقع عوارض توسط شهروندان جستوجو کرد. اکنون درآمد سالانه مشهد از ۳۵۰۰ میلیارد تومان عبور کرده است. این رقم درآمد نقدمان است و درآمدهای حاصل از تهاترها در آن لحاظ نشده است. تمام بدهیهای گذشته را پرداخت کردهایم. اکنون حداکثر ۳ ماه در پرداختهایمان تأخیر ایجاد میشود. این در حالی است که پروژههای عمرانی بسیاری در ۱۵ ماه اخیر شروع شده است. تعداد پروژهها آنقدر زیاد است که گاهی حتی فضای تبلیغات محیطی برای اطلاعرسانی نداریم. یعنی روابط عمومی ما برای اطلاعرسانی محیطی پروژههای انجامشده در سطح شهر، سازههای استرابرد و بیلبورد کافی ندارد. پروژههایی نظیر ساماندهی کشفرود، تقاطع نمایشگاه، دوربرگردانها و ... که هریک بودجه زیادی به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال، بودجه تقاطع نمایشگاه به اندازه ۲ ماه حقوق کارکنان شهرداری است؛ لذا تأمین مالی این پروژهها کار سختی است. سال ۹۶ گفته میشد که شهرداری با این بدهیها دوام نمیآورد. سال ۹۶ که تمام شد، گفتند کار شهرداری مشهد در سال ۹۷ تمام است. خوشبختانه در سال ۹۷ هم درآمدهایمان افزایش پیدا کرد و هم تهاترهای دولتی بهخوبی انجام شد. دوباره پیش بینی کردند که در سال ۹۸ دچار مشکل میشویم. امسال وضعیت اقتصادی بدی را در کشور تجربه کردیم. تحریمها موجب افزایش قیمتها شد و همین باعث شد که هزینه اجرای پروژههای شهری نیز بالا برود. علاوه بر این، بحرانهای مختلفی را نظیر همین ویروس کرونا داشتیم که بر کسبوکار مردم تأثیر منفی گذاشت. با وجود تمامی این مشکلات و افزایش هزینهها، پروژههای شهری اجرا شده است و اجرا خواهد شد. سال ۹۹ نیز به امید خدا مشکلی ایجاد نخواهد شد، چون مشهد شهر امامرضا (ع) است.
لطفا بیشتر توضیح دهید که تحریمها و شرایط بد اقتصادی کشور چه تأثیری روی هزینههای اداره شهر گذاشت.
به طور مستقیم و غیرمستقیم در سال ۹۸ هزینههای اداره شهر و اجرای پروژهها ۲ برابر شد. سیمان، میلگرد و ... هزینه اجرای پروژهها را افزایش داد. افزایش چهلوپنجدرصدی حقوق و دستمزد را داشتیم. با این حال، سعی کردیم که هوای کارکنان و پیمانکاران را به لحاظ حقوقی داشته باشیم. لازم است به این نکته اشاره کنم که تمرکز ما تنها روی پروژههای بزرگ نبود. اکنون ۲ سال است که بودجه مناطق شهرداری به صورت صددرصدی تخصیص مییابد که این بودجه صرف پروژههای خرد محلی و منطقهای مثل پیادهروسازی میشود.
در کشور ما مدیری موفق است که بودجه بیشتری جذب و هزینه کرده باشد. مدیری که با فرایندهای افزایش بهرهوری، یک پروژه را با قیمت کمتر به اتمام برساند، از مدیری که برای همان پروژه اعتبار بیشتری هزینه کرده است ناموفقتر است، چون توان جذب بودجه نداشته است. به نظر شما این مسئله سبب نشده است هزینه اداره شهرداری گران تمام شود؟
در این موضوع، دولت با شهرداری باید متفاوت بررسی شود. نظام بودجهریزی در دولت متفاوت است. مسئولان استانی و نمایندگان محلی نقش زیادی در تعیین بودجههای سالانه دارند و از سمتی، وقتی بودجهای برای یک پروژه استانی تعیین میشود، مسئولان استان تمام تلاش خود را میکنند که بودجه را به طور کامل جذب و مصرف کنند تا بتوانند در سال آینده نیز به همان مقدار یا بیشتر بودجه دریافت کنند، اما در شهرداری، نظام بودجهریزی مبتنی بر درآمد است. از همین رو، شیوه تخصیص بودجه و مصرف آن نیز متفاوت است. البته در شهرداری نیز این رویکرد وجود دارد، اما خیلی کمتر است. چون من تجربه فعالیت در هر ۲ نهاد را داشتهام، براساس تجربه، این نکته را بیان میکنم. البته موضوع دیگر این است که در شهر ایدههای شهردار به برنامه تبدیل میشود و با هماهنگی شورا برای آن بودجه تعیین میشود. یعنی پازل تعیین و مصرف بودجه در شهرداری شفافیت بیشتر و البته عوامل تعیینکننده کمتری دارد. این در حالی است که خروجی بودجه در کشور تحت تأثیر عوامل متعددی است. طبیعتا شهرها گرانتر اداره میشوند. این ۲ دلیل دارد. نخست اینکه دولت به دلیل مشکلات مالی وظایف خود را به دوش شهرداریها میگذارد. با روند فعلی، به جایی میرسیم که دولت دیگر در حملونقل عمومی نقشی ندارد. این در حالی است که در تمام دنیا ساخت و ایجاد حملونقل عمومی مثل مترو برعهده دولت است. شاید هزینه نگهداری با شهرداری باشد، اما ساخت آن نه! به عنوان مثال، هزینه ساخت هر کیلومتر مترو ۷۰۰ میلیارد تومان است. یعنی ساخت ۱۰ کیلومتر مترو ۷۰۰۰ میلیارد تومان هزینه دارد که این رقم به اندازه نصف بودجه یک سال شهرداری است. اگر هزینه ساخت مترو از روی دوش شهرداریها برداشته شود، اتفاق خوبی است. اما هرروز سهم شهرداری در هزینههای ساخت مترو در حال افزایش است. ابتدا گفته شده بود که دولت هزینه آن را میدهد. بعد بهتدریج گفتند که اوراق مشارکت اسلامی برای ساخت مترو منتشر شود و دولت بازپرداخت ۵۰ درصد آن را متقبل شد. اکنون میزان سقف انتشار اوراق دارد کمکم آب میرود و به این سمت، باز هم بیشتر پیش خواهیم رفت. دلیل دومی که شهرها گران اداره میشوند نیز ناکارآمدیهای سیستمیای است که در نهادهای دولتی وجود دارد.
اولویت شما چیست؟ افزایش بهرهوری یا افزایش تأمین منابع مالی؟
برای من افزایش بهرهوری اولویت است. اما اینکه در عمل چه اتفاقی میافتد بحث دیگری است که در آن تنها من تأثیرگذار نیستم و ساختار مدیریت شهری و سایر مسئولان نیز در آن تأثیرگذارند. با این حال، آمار هزینههای عمرانی به کل بودجه شهرداریهای کشور در ۲ سال اخیر را بررسی کردهام. سهم بودجه عمرانی از کل بودجه شهر در مشهد ۷۰ درصد است و ما رتبه نخست کشور را در این زمینه داریم. نسبت بودجه عمرانی در رتبه دوم ۴۰ درصد است. یعنی سهم بودجه عمرانی در مشهد با اختلاف از شهرهای دیگر بیشتر است. این نشان میدهد هزینه اداره شهر پایین است و بیشتر بودجه صرف پروژههای عمرانی میشود.
نظرتان درباره سوتزنی چیست؟ مواجهه شما با زیرمجموعهتان اگر مرتکب خطا شوند چگونه است؟
سوتزنی مصوبه شورا برای ترغیب افراد به دادن اطلاعات است. البته اجرایی شدن آن سخت است. اینکه چه اطلاعاتی مورد قبول قرار میگیرد، چه کسی اطلاعات را ارائه میکند و میزان تأثیر این داده در کاهش فساد چگونه محاسبه میشود و ... این موارد همه محل بحث است. اما به طور کلی، این مصوبه شورا هزینههای فساد را افزایش داده است. به غیر از این موضوع، اقدام مهم دیگری که در زمینه کاهش فساد اتفاق افتاد راهاندازی سامانه «فاش» بود. خیلی از انتقادات به مدیریت شهری به دلیل اطلاعاتی بود که خودمان بهاختیار در سامانه «فاش» منتشر کردیم. به نظر من، این کار خیلی مهم است. هیچ دستگاه دولتیای در استان هنوز این کار را نکرده است. حتی بعید میدانم هیچ دستگاهی در کشور اطلاعات تمامی قراردادهای خود را منتشر کرده باشد. البته هنوز ضعفهایی دارد و ما در مراجعات هفتگی به شورا پیشنهادهایی درباره بهبود این سامانه ارائه میدهیم. مثلا اینکه قابلیت جستوجوی اطلاعات در این سامانه بر اساس پارامترهای متعددی همچون ارقام، اسامی و ... باشد. البته فناوری جدید هم به این کار کمک کرده است. در مراسم روز حسابدار که مسئولان امور مالی در همه بخشهای شهرداری حضور داشتند، گفتم اکنون با توجه به رشد رسانهها و شبکههای اجتماعی، باید به این فکر کنید که هر امضای شما پای نامهها ممکن است یک ساعت بعد در فضای مجاز پخش شود. پس باید چیزی را امضا کنید که بتوانید درباره آن در قبال افکار عمومی پاسخگو باشید و دفاع کنید. هنگام صدور خیلی از دستورهای مهم، به این فکر میکنم که به رغم اینکه دستورم باید قطعا در چهارچوب قانون قرار داشته باشد، به غیر از آن، میتوانم در برابر افکار عمومی از همان دستور قانونی خود نیز دفاع کنم یا نه. در انتصابات نیز سعی کردهام کارگروهی متشکل از بازرسی، حراست و کمیته ضدفساد داشته باشم. سعی کردهام در کارنامه هیچیک از کسانی که حکمشان را زدهام حتی یک خطا هم نباشد. درباره انتصاباتی نیز که از قبل بوده است و افراد از دوره قبل حضور دارند، اگر خطایی دیدهام، برخورد کردهام. ۲ نفر از کسانی که در حوزه معاونت مالی مسئولیت داشتند به طور کلی حذف شدند.
تصویر ذهنیتان را درباره این کلمات بگویید.
نوروز: حال خوش در کنار خانواده
سفر: لذت بردن از طبیعت
مشهد: شهر امام رضا (ع)
نائین: شهر پدری
اقتصاد: زیربنای همهچیز
مالیات: ابزار اقتصادی
نوروز سفر کجا میروید؟
از وقتی به شهرداری آمدهام، نوروز نمیتوانم سفر بروم. امسال هم که پویش «نوروز در خانه بمانید» راه افتاده است.
سخن آخر.
امیدوارم در مدت باقی مانده از شورای پنجم بتوانیم این روند روبهرشدی را که در شهر بوده است با قوت بیشتر ادامه دهیم و به اقتصاد شهر کمک کنیم. شهرداری یک نهاد پیشران در رونق بخشیدن به اقتصاد محلی است. اگر شهرداری کار توسعهای خود را بهخوبی انجام دهد، بر کل اقتصاد شهر تأثیرگذار خواهد بود. نیازهای شهر هم زیاد است. اگر کل نیازهای عمرانی و تملکی را احصا کنیم، به بیش از ۲۰۰ هزار میلیارد تومان بودجه نیاز داریم. این در حالی است که بودجه ما برای سال جدید در حد ۱۵ هزار میلیارد تومان است و باید نیازهایمان را اولویتبندی و منابع را مدیریت کنیم. در یک سال گذشته، در حوزه پشتیبانی و رفاه کارکنان شهرداری هم اتفاقات مثبتی رخ داده است که امیدوارم تا اندازهای کام همکاران عزیز و خانوادههایشان را شیرین کرده باشد. در حوزه املاک شهرداری نیز اتفاق خیلی خوبی صورت گرفت: برای اولین بار، همه املاک شهرداری روی یک سامانه جامع به صورت آنلاین بارگذاری شده یا در حال بارگذاری است و فرایند سند دار کردن آنها آغاز شده است. از نوروز گذشته نیز جشنهای پایان سال برای تمامی کارکنان با هر نوع قراردادی برگزار شد و بعضا پرداختهای رفاهیای به کارکنان داشتیم که نخستینبار بود اتفاق میافتاد. امسال هم قصد اجرای جشنهای پایان سال را داشتیم که به دلیل شیوع ویروس کرونا لغو کردیم و انشاءا... بعد از تعطیلات نوروز و رفع نگرانیهایی که دراینباره وجود دارد برگزار خواهد شد.