مروری بر آثار شاخص زنده یاد منصور همایونی، هنرمند تئاتر مشهد، به بهانه سالروز درگذشتش

به گزارش شهرآرانیوز؛ مهر، ماه بی مهری است؛ برای تئاتر و اهالی پرمهرش و نوزدهمین روز از این ماه، یادآور غم انگیزترین روز‌های تاریخ تئاتر مشهد است، روزی که هنرمندان «آقامعلم» تئاتر شهرشان را با کوله باری از غم راهی آرامستان خواجه ربیع کردند. از آن روز‌ها که ورق‌های تاریخ تئاتر مشهد در ۱۹ مهر ۱۳۷۶ تا خورده، بیست و هفت سال گذشته است.

زنده یاد منصور همایونی، هنرمند ارزنده تئاتر مشهد را باید از زمره هنرمندانی دانست که در پایه گذاری هنر نمایش و اشاعه آن در استان خراسان سهم بسزایی دارند. در تاریخ نمایش خراسان همواره نام همایونی به عنوان یک هنرمند ارزشمند در عرصه‌های مختلفی از جمله نویسندگی، کارگردانی، بازیگری و از همه مهم تر، به عنوان یک معلم در زمینه آموزش تئاتر می‌درخشد. بی شک او اولین پژوهشگر تاریخ تئاتر مشهد است که نخستین کتاب درباره تئاتر این شهر را با عنوان «سرگذشت نمایش مشهد» نوشت. 

او در زمینه نویسندگی و کارگردانی، آثار فراوانی را به روی صحنه برد و با سرمایه خود گروه «تئاتر نادر» و سالن تئاتر مستقلی را بنا نهاد که مکانی برای اجرای نمایش‌های روشنفکری در دهه ۴۰ بود. منصور همایونی را باید از اولین کارگردان‌هایی دانست که اجرای متون نویسندگان بزرگ خارجی مانند «عزیر حاجی بیکف»، «مارک تواین» و «ژرژ فیدو» را دست مایه کار‌های صحنه‌ای خود قرار داد. 

در آثار همایونی علاوه بر متون خارجی، نمایش نامه‌های بسیاری از نویسندگان بومی و نیز از خودش مشاهده می‌شود که می‌توان به تئاترهایی، چون «پنجمین قربانی»، «پنجه»، «غریبه و خطرناک»، «خر با بار نمک»، «داماد عزیزم»، «سرگذشت»، «بازگشت»، «عقل برتر از احساسات»، «مردی که مرده بود و خود نمی‌دانست»، «معجزه»، «چاره جویی»، «آیینه عبرت»، «جیب شخص»، «شاه عباس»، «کارمند شریف»، «انتقام شهرزاد»، «مرتاض»، «هایده و شهرام»، «نه روز به مرگ» و «خانواده محمودآقا» اشاره کرد. اهمیت منصور همایونی روی صحنه تئاتر در تاریخ بیش از صدساله این هنر، بر کسی پوشیده نیست. در این نوشتار به چند اثر جریان ساز او نگاهی داریم.

اولین تئاتر موزیکال مشهد

تئاتر «آرشین مالالان» از آثار متفاوت ولی جدی زنده یاد منصور همایونی است که در اواخر دهه ۴۰ در تالار هلال احمر مشهد روی صحنه رفت. 
«آرشین مالالان» از داستان‌های فرهنگ آذربایجان است که در سال۱۹۱۳ میلادی توسط عزیر حاجی بیکف، موسیقی دان شهیر آذری، به صورت اُپِرت در دو پرده تهیه شده است. موزیکال «آرشین مالالان» نگاهی انتقادی و طنزگونه به برخی آداب و رسوم اجتماعی قدیمی دارد که باعث به وجودآمدن محدودیت‌هایی در فعالیت‌های اجتماعی زنان می‌شد.

داستان این اثر به زندگی یک تاجر ثروتمند به نام عسکر می‌پردازد که برخلاف رسم روزگار می‌خواهد همسر آینده اش را خود انتخاب کند؛ بنابراین با مشکلاتی دست به گریبان می‌شود. در این اثر منصور همایونی علاوه بر کارگردانی، همراه بازیگرانی، چون احمد میرباذل، جلیل صابرمقدم، حسین جلالیان، حسن غراب و احمدرضا قوچانی به ایفای نقش می‌پردازد. 

به زعم همایونی، هنرنمایی بی نظیر زنده یاد احمد میرباذل، ستاره صحنه تئاتر سال‌های دهه‌های ۳۰ و ۴۰، یکی از ویژگی‌های نمایش «آرشین مالالان» به شمار می‌آید. میرباذل نیز همیشه از این اثر به عنوان خاطره انگیزترین تئاترش نام می‌برد: «همیشه در خلوت خودم آرزو می‌کنم‌ای کاش قبل از مرگم، باز هم «آرشین مالالان» را بازی کنم؛ نمایشی که روح زندگی در آن موج می‌زد و از بهترین و برجسته‌ترین آثار من است.» 

هرچند خاستگاه «آرشین مالالان» آذربایجان بود، اما با توجه به اینکه به فرهنگ توده مردم ایران نزدیک بود، در دهه ۵۰ توسط هنرجویان مرکز آموزش تئاتر و گروه‌های وابسته در تلویزیون ملی ایران ضبط و پخش شد. تئاتر موزیکال «آرشین مالالان» در ادامه اجرا‌های عمومی اش در گروه تئاتر فردوسی (گروه مشترک منصور همایونی و فریدون صلاحی) به پیشنهاد دکتر علی شریعتی برای کمک به زلزله زدگان جنوب خراسان در تالار رازی دانشکده پزشکی مشهد به روی صحنه رفت.

انتقادی به تحجر در اجتماعی سنتی

منصور همایونی نمایش نامه معروف حسن مقدم با نام «جعفرخان از فرنگ برگشته» را در سال ۱۳۵۲ در گروه «تئاتر آرش» تولید کرد و در آبان ماه همان سال در تالار هلال احمر مشهد روی صحنه برد. این هنرمند فقید در این نمایش به همراه بازیگرانی، چون داریوش ارجمند، احمد میرباذل، فاطمه کریم زاده، پونه پیام و رضا صابری بازی کرد. این نمایش علاوه بر اجرا در شهر‌های بیرجند، گناباد، فردوس و تربت حیدریه، در ششمین جشن فرهنگ و هنر نیز روی صحنه رفت. 

حسن مقدم نمایش نامه «جعفرخان از فرنگ برگشته» را در سال۱۳۰۰ به صورت تک پرده نگاشته و در آن به موضوع غرب زدگی و تحجر در اجتماع سنتی و فرنگ رفته ایران، پرداخته است. نویسنده پیش از نگارش این اثر می‌نویسد: «مدتی است که تماشای بعضی صحنه‌های مضحک و رویداد‌های خنده آور فرنگ رفته‌ها مرا بر آن داشته که نمایش نامه‌ای بنویسم. اسم آن را هم انتخاب کرده ام؛ جعفرخان از فرنگ آمده! هدفم این است که نمایش سرگرم کننده باشد و نه تنها عده‌ای خاص، بلکه توده مردم هم بتوانند با موضوع نمایش نامه رابطه برقرار نمایند.»

«مشهدی عباد» اُپِرتی و جذاب

اپرت «مشهدی عباد» از آثار جریان ساز و مطرح تاریخ تئاتر مشهد به شمار می‌آید که با نمایش نامه معروف و جذابی از عزیز حاجی بیکف، نویسنده مطرح آذری و کارگردانی منصور همایونی روی صحنه رفت. علاوه بر «مشهدی عباد»، نمایش نامه‌های دیگری، چون «آرشین مالالان»، «اصل و کرم» و «لیلی و مجنون» از عزیز حاجی بیکف به صورت اپرت و موزیکال در مشهد روی صحنه رفته است. 

در نمایش «مشهدی عباد» که در چهار تابلو توسط گروه «تئاتر آرش» در ابتدای دهه ۵۰ در مشهد اجرا شد، احمد میرباذل، عباس کاظمی، حسن غراب، بهروز صدیق منش، احمدرضا قوچانی، حسین زاهدی و کمال الدین غراب به ایفای نقش می‌پرداختند. در بروشور این نمایش نامه آمده است: «در سراسر گیتی به ویژه در خاورمیانه کمتر کسی است که اندک ذوق نویسندگی و علاقه و آشنایی با موسیقی و تئاتر داشته باشد و نام عزیز حاجی بیکف به گوشش نرسیده باشد. او اولین کسی است که در تجربه تلفیق تئاتر و اپرا بر مبنای فرهنگ بومی زادگاهش موفق بوده و اغلب آثارش به زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است.»

وودی آلن ایران

تئاتر «زارع شیکاگو» به نویسندگی مارک تواین از تئاتر‌های معروف منصور همایونی به شمار می‌آید که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ و ۵۰ روی صحنه رفته است. این نمایش اولین بار در سال ۱۳۳۷ در «تئاتر نادر» مشهد روی صحنه رفت و در ادامه در سال‌های ۱۳۳۸ در تالار دبیرستان فردوسی مشهد، سال ۱۳۴۱ در تئاتر گلشن، ۱۳۵۲ در خانه نمایش مشهد و ۱۳۵۳ در هتل هما (هایت) مشهد و اردوگاه‌های عمران ملی خراسان روی صحنه رفت.

«زارع شیکاگو» در بهار سال ۱۳۵۳ توسط هنرجویان مرکز آموزش تئاتر و گروه‌های وابسته در تلویزیون ملی ایران ضبط و پخش شد. تم اصلی این نمایش نامه که «رسانه» است، بر اساس پاورقی‌های مارک تواین نوشته شده است. 

«زارع شیکاگو» نگاهی دارد به آدم‌ها با دیدگاه‌های مختلف که وقتی در مقام مدیران رسانه‌ای قرار می‌گیرند، چه تصمیماتی اتخاذ می‌کنند. در این نمایش احمد میرباذل، انوشیروان ارجمند، احمدرضا قوچانی و مهدی صابر به عنوان بازیگر همراه با منصور همایونی در نقش «مرد پرمو» به ایفای نقش پرداختند. در بروشور تئاتر «زارع شیکاگو» آمده است: «نمایش نامه «زارع شیکاگو» یا «چگونه ناشر یک روزنامه کشاورزی شدم» اولین بار در سال ۱۹۰۳ در تئاتر گرینول پاریس اجرا شد و مدت‌ها با موفقیت روی صحنه بود.»

تاریخی‌ترین اثر تاریخ تئاتر مشهد

«نادر پسر شمشیر» که یکی از تاریخی‌ترین آثار آن زمان تئاتر مشهد به شمار می‌آید، به نویسندگی و کارگردانی منصور همایونی از ۲۶ مردادماه ۱۳۵۰ به مدت پنج روز در تالار هلال احمر فعلی مشهد روی صحنه رفت. 
منصور همایونی (در نقش «نیک قدم») در «نادر پسر شمشیر» که نگاهی به زندگی نادرشاه دارد، به همراه بازیگرانی، چون احمد میرباذل (در نقش «نادرشاه»).

حسن غراب، جلیل صابرمقدم و علی اصغر رمضان زاده به ایفای نقش پرداخت. خود همایونی هم از نقش آفرینی دوست دیرینه اش، زنده یاد میرباذل در نقش «نادر» به خوبی یاد می‌کند. احمد میرباذل در خاطره زیبایی از بازی در تئاتر «نادر پسر شمشیر» بیان می‌کند: آن زمان ورزشکار بودم و هیکلی درشت داشتم. خیلی‌ها می‌گفتند در نقش نادر ابهت عجیبی داری و اگر خود نادر هم زنده بود، تحت تأثیر ابهت تو قرار می‌گرفت و می‌ترسید. 

یادم می‌آید در یکی از اجرا‌ها که مسئولان عالی رتبه کشوری آمده بودند، باید با شمشیر وارد صحنه می‌شدم. آن روز به من گفتند بدون شمشیر نقش را بازی کن! گفتم آخر نادر بدون شمشیر به چه درد می‌خورد؟ به هرحال می‌ترسیدند شمشیر به دستم بدهند. نکته جالب این خاطره، این است که پس از اجرای این نمایش، مدیرکل آن زمان آموزش و پرورش هر وقت مرا می‌دید، نادر صدایم می‌زد.»

هنرنمایی ماندگار منصور

تئاتر «سایه‌های بلند» یکی از سه گانه‌های برتر تاریخ تئاتر مشهد است که در دهه ۵۰ جریان مهمی را در تئاتر کشور ایجاد کرد. این اثر به نویسندگی رضا صابری و کارگردانی داریوش ارجمند و بازی منصور همایونی برای اولین بار در آبان ماه سال ۱۳۵۴ در هشتمین جشن فرهنگ و هنر روی صحنه رفت و در ادامه در فروردین ۱۳۵۵ در نخستین جشنواره تئاتر شهرستان‌های ایران در تالار سنگلج اجرا شد.

زنده یاد همایونی در این تئاتر، نقش اصلی «مشهدی» را بازی می‌کند که به اتفاق همسرش «بتول» و پسرش «رحیم» در خانه‌ای قدیمی و سنتی زندگی می‌کنند؛ خانه‌ای با گچ بری‌های قدیمی و طاق نما. در کنار خانه آن ها، آپارتمان‌های مدرن به تدریج سر برآورده اند. دو همسایه دیواربه دیوار آن ها، یکی «حاجی» و دیگری «مهندس» هستند. مهندس از یک سو و حاجی از سوی دیگر، سعی دارند به مشهدی تفهیم کنند که خانه را بفروشد و آپارتمان بسازد. 

انوشیروان ارجمند که با همایونی در «سایه‌های بلند» هم بازی بوده است، درباره روز‌های سخت اجرا‌های این نمایش می‌گوید: «سایه‌های بلند» با یک کامیون دکور نمایشی، یک اتوبوس بازیگر و ۳۰ هزار تومان بودجه با اجرا در شهر‌های بین راه به تهران می‌رسید و فردای آن روز برای اجرا در تالار سنگلج، خود را آماده می‌کرد. در آن سال‌ها با همه سختی ها، تلاش هنرمندان تئاتر مشهد و خراسان باعث شد که تئاتر خراسان و مشهد مرکز ثقل تئاتر ایران شود.

در ادامه حتما بخوانید نگاهی به ۸۶ سال زندگی هنری محمدعلی لطفی مقدم، پدر تئاتر مشهد، به مناسبت سالروز تولدش | به نام پدر

خیلی شبیه زندگی

تئاتر «مستأجر» از دیگر آثار پربازیگر یا بهتر بگوییم پرستاره آن زمان منصور همایونی به شمار می‌آید که علاوه بر اجرا‌های عمومی اش در سالن هلال احمر در سال ۱۳۵۳ که مورد استقبال بی نظیر مردم مشهد قرار گرفت، در بسیاری از شهر‌های استان خراسان بزرگ مثل نیشابور، تربت جام، تربت حیدریه، سبزوار، قوچان، بجنورد و بسیاری شهر‌های دیگر کشور مانند گنبد، گرگان و ساری هم اجرا شد. تئاتر «مستأجر» که داستانی رئالیستی داشت، در سومین جشن فرهنگ و هنر هم اجرا شد و مورد استقبال تماشاگران و هنرمندان حاضر در جشنواره نیز قرار گرفت. 

غلام رضا موسوی که هم اکنون رئیس شورای عالی تهیه کنندگان سینمای کشور است و بین سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۵۳ یکی از هنرجویان منصور همایونی در مرکز آموزش تئاتر مشهد بوده، در یادداشتی شفاهی برای نگارنده درباره روش هدایت بازیگران «مستأجر» توسط همایونی می‌گوید: زنده یاد همایونی برای کارگردانی تئاتر «مستأجر» از ما برای بازی دعوت کرد و همه ما هم با افتخار به گروه او پیوستیم.

نوع هدایت بازیگری او با دیگران خیلی متفاوت بود. او هیچ گاه سعی نمی‌کرد نقش را خودش بازی کند و آن قدر راهنمایی ات می‌کرد تا درک کنی قرار است چه نقشی را اجرا کنی و خودت متوجه می‌شدی نقش را درست اجرا نکردی و باید برگردی دوباره اجرا کنی. ما در تمرین‌ها تلاش می‌کردیم که بازی خیلی شبیه زندگی باشد و خیلی سعی داشتیم به سمت اغراق نرویم.