خیابان «خواجه‌ربیع» روزی بلندترین خیابان مشهد بود
درباره خیابان نود‌ساله خواجه‌ربیع که از میدان مرکزی مشهد تا بیرون دروازه‌های شهر امتداد پیدا می‌کرد.
به گزارش شهرآرانیوز؛ در حوالی سال۱۳۱۳ خورشیدی که مشهد در میان نقشه‌اش جز چند خیابان (مانند خیابان ارگ و بالاخیابان و پایین‌خیابان) نداشت، ایده جدیدی مطرح شد؛ ایده ایجاد یک خیابان جدید در ارض‌اقدس. رد پای این فکر تازه را می‌توان در میان اسناد و مطبوعات یافت. ۸شهریور‌ماه سال۱۳۱۳، روزنامه آزادی می‌نویسد: «ساختمان جدید خیابان پهلوی از طرف اداره بلدیه شروع و در نظر گرفته شده که در آینده این خیابان را به طرف خواجه‌ربیع امتداد دهند.»
این شاید نخستین خبری باشد که از تولد یک خیابان تازه در شهر به سوی آرامگاه خواجه‌ربیع نوشته شده است؛ خیابانی که ساخت و آبادانی آن چندین سال طول می‌کشد. امروز به سراغ سرگذشت این خیابان و چگونگی شکل‌گیری‌اش در دهه بیست رفته‌ایم تا درباره روزگار از سر گذشته معبر خواجه‌ربیع بگوییم.
نخستین خبرها از یک خیابان تازه
در نامه‌ای که شهرداری مشهد به اداره معارف و اوقاف خراسان در ۱۱خرداد سال۱۳۱۵ می‌نویسد تا درباره وقفی بودن بعضی از املاک در مسیر این خیابان پرس‌و‌جو کند، چنین صحبت می‌شود: «شهرداری تصمیم دارد میدانی در محل تقاطع خیابان پهلوی و خیابان نادری احداث و امتداد شمالی خیابان پهلوی را به جاده خارج شهر که بالاخره منتهی به خواجه‌ربیع می‌شود [وصل کند]و این خیابان را افتتاح نماید.»
جراید آن زمان نیز در ۱۴تیر‌ماه همان سال (۱۳۱۵) خبر از خرابی منازل و عماراتی می‌دهند که در مسیر قسمت شمالی خیابان پهلوی واقع است. در ادامه یکی از این خبرها چنین آمده است: «شهرداری مشغول ساخت پل روی خندق آخر قسمت شمالی خیابان پهلوی شده که خیابان را به راه خواجه‌ربیع متصل کند.»
۱۰ روز بعد نیز مطبوعات اذعان می‌کنند وصل امتداد قسمت شمالی خیابان پهلوی تا باروی شهر خاتمه یافته است و مأموران مشغول نصب علائم برای اتصال خیابان به مقبره خواجه‌ربیع -که در آن دوران خارج از محدوده شهری قرار داشته- هستند.
اوایل مرداد همین سال (۱۳۱۵) نیز جراید از ساخت طولانی‌ترین خیابان مشهد خبر می‌دهند و می‌نویسند: «قسمت شمالی خیابان پهلوی تا بیرون شهر و باغ‌ها به‌کلی باز شده و مشغول تسطیح آن هستند و این خیابان تا بقعه خواجه‌ربیع در کنار کشف‌رود ادامه پیدا خواهد کرد و طویل‌ترین و زیباترین خیابان مشهد خواهد شد. طول آن از میدان شاهپور تا خواجه‌ربیع بیش از هفت کیلومتر و همه‌جا از باغات و مزارع می‌گذرد و شریفی، شهردار مشهد، هر‌روز برای تسریع در اتمام آن بازدید می‌کند.»
در ادامه، روزنامه آفتاب‌شرق خبر از برگزاری مناقصه‌ای برای خرید ۳ هزارو ۹۰۰ تن شن بادامی برای خیابان خواجه‌ربیع می‌دهد. همان‌طور که از اخبار مطبوعات برمی‌آید روزنامه‌ها در این سال اخبار ساخت این خیابان تازه را به‌خوبی دنبال می‌کنند و آن را امتداد خیابان پهلوی می‌دانند که منجر به ساخت طولانی‌ترین خیابان مشهد از جنوب به شمال این شهر خواهد شد. البته این وعده به همین زودی‌ها محقق نمی‌شود و این پروژه تا سال‌های بعد هم به سرانجام نمی‌رسد.
در گزارش شهرداری مشهد به تاریخ ۱۳دی‌ماه سال ۱۳۱۵ معلوم می‌شود که در این سال فقط بخشی از این خیابان چند‌کیلومتری آماده شده است؛ «قسمت شمالی خیابان پهلوی از خیابان نادری تا آخر شهر به عرض سی متر و طول ۶۱۹متر افتتاح و ساختمان آن خاتمه یافته است.»
ساخت جاده ۲ سال وقفه دارد
ظاهرا پس از ساخت بخشی از جاده در سال۱۳۱۵، کار تعطیل می‌شود و این مسیر هر روز دست‌انداز‌های بیشتری به خود می‌بیند. طبق اسناد شهرداری عملیات ساخت جاده منتهی به بقعه خواجه‌ربیع از مرداد‌ماه سال۱۳۱۷ دوباره شروع می‌شود و شهرداری ممنوعیت عبور‌ومرور وسایل بارکش در این محور و استفاده دوباره از جاده قدیم مشهد را درخواست می‌کند؛ البته این تصمیم بدون دردسر نیست و باعث درگیری میان کارگران، مال‌داران و ماشین‌داران می‌شود و کار تا مکاتبه با آستان‌قدس برای رفع مشکل پیش می‌رود.
۲۳خردادماه سال۱۳۱۷ جلسه‌ای برای پاسخگویی به نامه نایب‌التولیه آستان‌قدس به شهردار برگزار می‌شود و تصمیمات زیر گرفته می‌شود: «آقای پلاک مهندس در نقشه‌برداری قطعه خیابان مزبور اقدام فوری به‌عمل آورند. در خاک‌برداری و خاک‌ریزی و تسطیح تراز خاکی و شن‌ریزی و جاده‌سازی و پل‌سازی در چند نقطه لازمه به عرض خیابان اقدام شود. عرض جاده که فعلا اقدام به جاده‌سازی می‌شود هشت متر خواهد بود. آقای پلاک هزینه جاده‌سازی و پل‌سازی محل مزبور را فورا تهیه و گزارش دهند.»
بنابراین ۲۷ خرداد نامه‌ای خیلی فوری شهردار به مهندس شهرداری نوشته می‌شود تا هر‌چه‌سریع‌تر از خیابان طبرسی، امتداد خیابان شاهرضا و جاده خواجه‌ربیع نقشه‌برداری کنند. در ادامه این نامه نیز چنین ذکر شده است: «چون نسبت به جاده‌سازی خیابان خواجه‌ربیع از طرف استانداری تأکید شده، انتظار می‌رود هرچه‌زودتر نقشه جاده خواجه‌ربیع را تهیه و تصمیم گیری شود.»
وجود باغ‌ها و کمبود مصالح
با همه دغدغه‌ای که برای جاده خواجه‌ربیع وجود دارد، آقای روشن، شهردار مشهد، در مهر‌ماه سال۱۳۱۷ ضمن گفت‌وگویی که با جراید وقت به عمل آمده است، می‌گوید که امسال (سال ۱۳۱۷ خورشیدی) بیشتر از یک کیلومتر از این جاده پرهیاهو ساخته نخواهد شد؛ زیرا مشکلاتی بر سر راه ساخت آن وجود دارد. یکی از مسائلی که شهرداری با آن روبه‌روست املاکی است که در مسیر جاده قرار دارد.
به‌طور‌مثال در مهر سال۱۳۱۷ امینیان، مهندس شهرداری، از قرار گرفتن دیوار باغ‌های حسین‌باشی، حاج‌غلامرضا قندهاری و... در خط سیر جاده خواجه‌ربیع خبر می‌دهد و از شهردار می‌خواهد به صاحبان آنها اخطار دهد تا دیوار‌های باغ خود را تخریب و مسیر جاده را باز کنند.
یکی از مشکلات دیگر پیشروی جاده خواجه‌ربیع تهیه مصالح برای ساخت آن است، تا‌جایی‌که مباشر ساختمان جاده شهرداری به پلاک مهندس شهرداری در بهمن‌ماه سال۱۳۱۷ می‌نویسد: «تا امروز برای مصرف جاده فقط هجده گاری سنگ ریخته شده است و این البته جواب مصرف سنگ جاده را نمی‌دهد.
به‌علاوه سنگ بادی ابدا ریخته نشده و با این وضعیت البته سنگ‌ریزی و ساختمان پیشرفتی نخواهد نمود.» او در ادامه برای رفع این مشکل، درخواست می‌کند تأمین سنگ با مناقصه به پیمانکار واگذار شود. همین موضوع سبب می‌شود شهرداری مشهد در ۲۰بهمن‌ماه سال۱۳۱۷، اعلانی با این مضمون منتشر کند: «شهرداری مشهد مقدار ۱۵۰۰متر مکعب سنگ پی که قطر آن پانزده تا بیست سانتی‌متر بیشتر نباشد، جهت زیرسازی کیلومتر اول جاه خواجه‌ربیع از انتهای خیابان پهلوی به طرف سمزقند به‌طور مناقصه خریداری می‌نمایند.»
خیابانی با قنات‌های بسیار
قنات‌هایی که در مسیر جاده قرار دارند، از معضلات ساخت خیابان خواجه‌ربیع‌اند. ظاهرا قنوات امین‌آباد و شادکن در فلکه خواجه‌ربیع واقع‌اند که یکی از آنها متعلق به متولی مسجد گوهرشاد و دیگری متعلق به شرکت سهامی فلاحتی است؛ به‌همین‌خاطر شهردار مشهد به شرکت سهامی فلاحتی خراسان در شهریور‌ماه سال۱۳۱۷ می‌نویسد:
«در مسیر جاده خواجه‌ربیع که فعلا از طرف شهرداری شروع به تسطیح و ساختمان خیابان شده است، سه رشته قنات موجود است که یک رشته آن مربوط به قنات شادکن سابق و به‌کلی مخروبه و دو رشته دیگر مربوط به قنات فعلی شادکن و امین‌آباد می‌باشد. اینک شهرداری مترصد است از لحاظ استحکام چاه‌هایی را که در مسیر خیابان واقع می‌شود، مانند رشته‌چاه‌های قنات سابق شادکن به‌کلی پر نماید و سر چاه‌های دو قنات دیگر را شفته‌ریزی و مسدود نماید.»
شرکت فلاحتی نیز در‌این‌باره پاسخ می‌دهد: «راجع به پر نمودن چاه‌های کهنه و شفته‌ریزی چاه‌های دایر قنوات که در مسیر خیابان جدید خواجه‌ربیع، واقع شده تصدیع می‌دهد شفته‌ریزی و پر نمودن چاه‌های مرقوم مانعی ندارد.» چند‌روز بعد نیز نماینده شهرداری به همراه نماینده شرکت سهامی فلاحتی خراسان از مسیر جاده و قنوات بازدید می‌کنند و این‌طور گزارش می‌دهند: «چهار رشته قنات دایر محراب‌خان، حسین‌آباد، شادکن، عشرت‌آباد با جاده جدید تلاقی می‌کند و دو میله چاه کهنه قدیمی از قنوات مذکور در کنار خیابان واقع است.
چاه‌های کهنه باید به قطر یک متر با شفته و بقیه تا سطح زمین با گل کوبیده پر شود که آب باران به مجرای آب‌رو تأثیر نکند. هرگاه بخواهند از روی پشته‌های قنوات نام‌برده جوب‌های کنار خیابان آب رد کنند، برای آب به قنوات نفوذ و موجب خرابی نشود، باید کف و دو طرف نهر‌ها روی هر قنات به طول ۱۰ متر شفته‌ریزی و ساختمان گردد. مجرای آب قنات عشرت‌آباد که سرباز است باید مانند نهر‌های داخل شهر ساخته و روی آن پوشیده شود.»
۲۰ خردادماه سال۱۳۱۸ موضوع تازه‌ای مطرح می‌شود و آن مجرا‌های عبور آب در مسیر مورد نظر است: «به قراری که کارخانه آهک و آجرپزی نو گزارش می‌دهد، از وسط جاده خواجه‌ربیع چهار مجرای آب عبور می‌کند که مانع رفت‌و‌آمد اتوموبیل‌ها و گاری‌هاست و، چون این مجرا‌ها برای آبیاری زمین‌های اطراف آن شرکت کنده شده، آموزش فرمایید مجرا‌ها را اصلاح و اساسی درست کنند که مانع رفت‌و‌آمد چرخ‌ها نشود.»
مشکلات آستان‌قدس با جاده خواجه‌ربیع
۱۱ بهمن‌ماه سال۱۳۱۸، نایب‌التولیه آستان‌قدس دوباره نامه‌ای به شهرداری می‌نویسد و بر لزوم تسطیح جاده، خواجه‌ربیع به شهر تأکید می‌کند. تلگراف استاندار خراسان به تهران می‌گوید اگر در جاده خواجه‌ربیع اقدامی نشود، هزینه‌های گذشته به‌کلی هدر می‌رود، و درخواست بودجه در سال۱۳۱۹ برای آن می‌کند. در اردیبهشت سال۱۳۱۹ اعتبار ساختمان جاده خواجه‌ربیع از ۱۰ هزار ریال به ۲۰ هزار ریال افزوده می‌شود.
۱۱ شهریور‌ماه سال۱۳۱۹، نامه‌ای از نایب‌التولیه آستان‌قدس به شهرداری مشهد می‌رسد تا راجع به تسطیح جاده سمزقند تا کوره‌های سفال نکاتی را بگوید: «تاکنون به‌هیچ‌وجه اقدامی راجع به اصلاح جاده مزبور از طرف شهرداری به عمل نیامده و حمل مصالح برای ساختمان کاخ تولیت عظما میسر نیست.»
۱۴ خردادماه سال۱۳۲۰ نامه از کارخانه آهک و آجرپزی به دایره ساختمان شهرداری خاطر‌نشان می‌کند؟: «وضعیت راه خواجه‌ربیع به‌کلی ما را از کار بازداشته. حتی یک کامیون هم حاضر نیست با دریافت اضافه‌کرایه ذغال وارد نماید. چهارجوبه؟ مجرای چشمه سمزقند که در ید شرکت فلاحتی و اتصالا آب می‌برند به‌کلی عبور‌ومرور کامیون‌ها و سایر وسایط نقلیه را دچار اشکال نموده. متمنی است توجهی بدین راه نموده و شرکت مزبور را وادار نمایید که الااقل راهش را درست نمایند.»
در ۱۹ خرداد سال۱۳۲۰، نایب‌التولیه آستان‌قدس از طول کشیدن جاده خواجه‌ربیع به شهرداری مشهد گلایه می‌کند: «با تذکرات همیشگی جاده خواجه‌ربیع که متجاوز از دو سال است کشیده شده، هنوز قابل عبور کامیون و اتومبیل نیست و بدین‌علت حمل آجر‌های کوره سمزقند و تحویل زغال به کارخانجات کوره‌پزی آنجا بسیار دشوار است. آموزش دهید فورا جاده را اصلاح نمایند که حمل آجر‌ها از کوره به آسانی صورت گیرد و نیز دستور دهید حاشیه جاده را نیز تعیین کنند که کارخانه آجرپزی بتواند اطراف محوطه کارخانه را دیوار بگذارد و نتیجه اقدام را اطلاع دهید.»
شهردار مشهد نیز در مرداد‌ماه پاسخ می‌دهد: «جاده خواجه‌ربیع به عرض ۸ هشت متر با خاک تسطیح و شن‌ریزی گردید و فعلا برای عبور وسایل نقلیه از هرجهت حاضر گردیده و ضمنا حاشیه قطعی خیابان از طرف ایره؟ فنی شهرداری تعیین و به مالکین دستور داده شد که هر‌چند‌زودتر شروع به ساختمان نمایند.»
کج بودن خیابان خواجه‌ربیع
پلاک مهندس شهرداری در ۲۲ خردادماه نامه‌ای به شهردار می‌نویسد و از اتفاق تازه‌ای خبر می‌دهد. از‌آنجا‌که قرار بوده این خیابان امتداد خیابان پهلوی و در‌آن‌راستا باشد، او در گزارش خود آورده است:
«موضوع میخ‌کوبی طرفین خیابان خواجه‌ربیع اشعار می‌دارد که خیابان پهلوی به خط مستقیم امتداد داده شده ولی به‌طوری که معلوم گردیده است خیابان نام‌برده از میدان مجسمه الی انتهای خیابان خواجه‌ربیع محل ساختمان آقای فروتن در حدود هشتاد سانتی‌متر از خط راست انحراف پیدا می‌نماید، چون یک قسمت از خیابان نام‌برده، از جلوی ساختمان آتش‌نشانی الی ساختمان آقای فروتن، ساخته شده است، لهذا به نظر این‌جانب بهتر آن است که خیابان از روی وضعیت فعلی امتداد پیدا نماید؛ زیرا که هشتاد سانتی‌متر انحراف خیابان به‌واسطه نصب مجسمه بارک به نظر نمودار نخواهد بود.»
۲۵خرداد سال۱۳۲۰ شاهرخ نیری شهرداری به فرمانداری نامه‌ای می‌نویسد تا از وضعیت فعلی خیابان که کمی انحراف دارد دفاع کند:
«انحراف خیابان خیلی ناچیز می‌باشد و با بودن مجسمه مبارک در وسط میدان به هیچ‌وجه انحراف مزبور محسوس نخواهد بود. متمنی است اجازه فرمایند خیابان نام‌برده به همان وضعیت فعلی امتداد داده شود.» فرماندار مشهد نیز پاسخ می‌دهد: «در صورتی‌که انحراف مذکور غیرمحسوس باشد و مهندس شهرداری هم موافق باشد که خیابان خواجه‌ربیع به وضعیت فعلی امتداد یابد، فرمانداری هم با نظر شهرداری موافق است.»
با همه این احوالات این جاده ساخته می‌شود و در نخستین نقشه بافت شهری مشهد می‌توان آن را دنبال کرد. در نقشه سال ۱۳۲۵ خیابان خواجه‌ربیع، چون تقریبا در امتداد خیابان پهلوی قرار گرفته تا چهارراه عشرت‌آباد به نام خیابان پهلوی نام‌گذاری شده است و پس از آن نام جاده خواجه‌ربیع دارد. در سمت راست چند‌کوچه و خیابان وجود دارد، اما در سوی مقابل فقط باغات و مزارع قرار دارند و خبری از بافت مسکونی نیست.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
