آیین قربانی و الزامات اجتماعی آن

قربانی کردن یکی از آیین‌ها و سنت‌های قدیمی است که نزد همه ملت‌ها به شکل و انواع مختلف مرسوم بوده است و اقوام گوناگون در دوران و سرزمین‌های متعدد به‌ رسم دعا و انجام آیین‌های مذهبی و نیز تقدیم هدایا به خدایان و حتی بزرگان خود، دست به قربانیِ بهترین داشته‌های خود، نظیر حیوانات و حتی فرزندان خود می‌زدند و این عمل را در بهترین وجه و شکل خود اجرا و تقدیم می‌کردند تا به مقام تقرب نزد خدایان برسند.
در بحث قربانی، اهداف متفاوت بود، لیکن شکل کار و تقرب‌جویی امری مشترک و شبیه به هم بوده است. برخی معتقدند که موجودات ماوراءالطبیعه در سرنوشت انسان‌ها در روی زمین تأثیر بسیاری دارند و گاهی خشم خدایان موجب می‌شود که به عذاب و گرفتاری‌هایی دچار شوند. ابنای بشر برای جلب و رضایت آن‌ها دست به قربانی می‌زدند تا به تعبیری از دشمنی آن‌ها بکاهند و گاهی هم برای وفای به عهد در مقابل خدایان این قربانی را تقدیم می‌کردند. قربانی انسان‌ها معمولا حیوانات بوده است.
قربانی کردن ریشه در تمام ادیان دارد و بنا به اقوال مختلف نخستین‌بار از سوی هابیل و قابیل به اجرا درآمده است که نقطه مشترک انسان‌هاست ولیکن در طول زمان دچار تحریف و انحراف در عمل گردید. به‌تدریج جان فرزندان انسان‌ها نیز به خطر می‌افتاد تا به دلیل اهداف سردمداران نظام سیاسی، آن‌ها را قربانی کنند. درهرحال این شکل در بیشتر جوامع کم‌وبیش ادامه یافت. گفته می‌شود هزاران کودک بی‌گناه قربانی حکومت اینکاها در آمریکای لاتین گردیده‌اند تا پادشاهان آن‌ها از گزند بلایای طبیعی و غیرعادی به‌زعم خود نجات یابند. ویل دورانت مورخ معتقد بود که قربانی کردن انسان‌ها امری شایع در قبل از اسلام بود، تا اینکه اسلام در شبه‌جزیره حاکم شد و سنت دینی ابراهیمی احیا گردید.
اسلام، دین پیامبر اکرم(ص)، با ظهور در عربستان درست در همان مکان و زمان ماه قمری این آیین و سنت مذهبی را احیا نمود و در قالب برنامه دینی و حج که یک کنگره عظیم انسانی است، توانست مراسم قربانی را به بهترین وجه خود اجرا و عمل نماید.
قربانی کردن در اسلام خردمندانه‌ترین و مقتصدترین آیین در میان تمام ادیان بوده است که در ایام حج به‌صورت واجب برای همه انسان‌ها قرار داده شد تا شکل درست آن بر اساس یک مراسم دیرینه و سالم انجام پذیرد. نکته مهم اینکه برنامه قربانی صرفا برای یک روز که عید قربان تعیین‌شده نیست، بلکه از دهم ذی‌الحجه تا آخر ماه نیز این برنامه در نظر گرفته‌ شده است ولیکن به دلیل برنامه‌های فشرده مسلمانان در سرزمین عربستان و مشکلات ناشی از حاکمیت دولت‌ها و مسائل سیاسی حاکم بر آن به یک روز معین اختصاص داده‌ شده است؛ درحالی‌که اصل آن از روز عید قربان شروع می‌شود و تا پایان ماه ادامه می‌یابد. در آیین قربانی طبق دستور پیامبر اسلام(ص) کمک به تهی‌دستان و افراد بی‌بضاعت و ابناءالسبیل سفارش فراوان گردیده است تا در میان آنان تقسیم شود و از هرگونه اسراف و تبذیر و بی‌حرمتی به حیوانات قربانی‌شونده نظیر گوسفند، گاو و شتر کاملا برحذر داشته است. الزامات اجتماعی قربانی و عید قربان در اسلام فرازهای فراوانی داشته است که انسان‌ها را به صحت و درستی و کمک به هم‌نوع و سایر همبستگی‌های اجتماعی ترغیب می‌کند. شاید به دلیل همین عمل هم باشد که حاجی پس از اعمال حج در صحرای عرفات و سرانجام قربانی کردن و طواف خانه کعبه به مقام حاجی می‌رسد. از طرف دیگر قربانی کردن در ایام غیر از حج در مناسبت‌های مختلف نیز توصیه‌ شده است که نشانگر تأثیرات مهم اسلام در همبستگی اجتماعی و اجرای اوامر دینی و احکام قرانی است. عملی که در ادیان دیگر به‌شدت تنزل پیدا کرد، در سرزمین‌های اسلامی در حال رونق و افزایش است و اجرای احکام دینی تشویق گردیده است.