آمار هولناک از خطر فرونشست زمین در محدوده ۴۶۵۰ بافت تاریخی خراسان رضوی
براساس آمار رسمی، ۴۶۵۰ بافت تاریخی ثبت شده خراسان رضوی در محدوده‌های خطر فرونشست قرار گرفته‌اند.
به گزارش شهرآرانیوز، در خراسان رضوی که با بیش از ۴۰هزار کیلومترمربع پهنه فرونشستی، رکورددار این بحران در کشور است، ۴هزارو ۶۵۰ بافت‌تاریخی ثبت‌شده در زون‌های خطر قرار گرفته‌اند؛ گنجینه‌های چندصدساله‌ای که امروز در حال فروبلعیده شدن توسط زمینی هستند که دیگر تاب ایستادن ندارد. آمار‌ها نشان می‌دهد در برخی نقاط مانند دشت جوین، زمین سالانه تا بیست سانتی‌متر نشست می‌کند؛ رقمی که برای تخریب کامل یک بنای تاریخی، حتی به یک دهه هم نیاز ندارد. فرونشست، فاجعه‌ای نیست که با صدای بلند بیاید؛ آرام می‌خزد، ترک می‌اندازد و روزی می‌رسد که دیگر چیزی برای مرمت باقی نمانده باشد. اگر امروز فکری برای این بحران زیست‌محیطی نشود، فردا شاید تنها خاطره‌ای از این شکوه باقی بماند.
۴۰ هزار کیلومتر مربع فرونشست در خراسان رضوی
همین اول کار بگویم که برای دسترسی به جزئیات وضعیت آثار تاریخی استان که در محدوده‌های فرونشست قرار دارند، سراغ ادارهکل میراث فرهنگی خراسان رضوی هم رفتیم، اما دریغ از پاسخ! با این حال علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری وزارت راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، با اشاره به اینکه درمیان استان‌های کشور فقط گیلان تاکنون شاهد لکه‌های فرونشست نبوده است، می‌گوید: در این میان، خراسان رضوی با حدود ۴۰هزار کیلومترمربع، بیشترین وسعت پهنه فرونشست زمین را در کشور دارد. استان فارس با حدود ۱۷هزار کیلومترمربع و کرمان و اصفهان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
به گفته او، مقایسه‌های عددی گویای آن است که وسعت پهنه‌های فرونشستی خراسان رضوی تقریبا چهار برابر استان اصفهان است. تعداد لکه‌های فرونشستی در این استان به بیش از پانزده پهنه اصلی می‌رسد که با پراکندگی در نقاط مختلف، تقریبا تمامی مناطق شهری را نیز دربرگرفته است. در برخی از این پهنه ها، ازجمله کاشمر، نیشابور و شمال غرب مشهد، نرخ فرونشست سالیانه به بیش از بیست سانتی متر رسیده است؛ نرخی که کارشناسان آن را «فوق بحرانی» تلقی می‌کنند.
به گفته بیت اللهی، نسبت سطح تحت تأثیر فرونشست به مساحت کل استان نیز با وجود پهناوری خراسان رضوی، بسیار قابل توجه است و این استان از این لحاظ دومین استان کشور به شمار می‌آید.
زیست ۳/۵ میلیون نفر در مناطق درگیر فرونشست
رئیس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری وزارت راه، مسکن و شهرسازی در ادامه، بیان می‌کند: طبق داده‌های آماری، حدود یک میلیون نفر از جمعیت روستایی و بیش از ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از شهرنشینان خراسان رضوی در پهنه‌ها و مجاورت مناطق فرونشست قرار دارند؛ بیش از ۱۴۰۰روستا و ۴۳شهر در استان مشمول این تهدید هستند. باید توجه داشت که حتی مجاورت با پهنه‌های فرونشستی نیز خطر جدی ترک خوردگی و نشست‌های نامتقارن را متوجه شهر‌ها و روستا‌ها می‌کند. در حوزه واحد‌های مسکونی، حدود ۶۲۰هزار واحد فاقد اسکلت مقاوم (اصلی یا غیر اصلی)، که در زون‌های فرونشستی یا حاشیه آن قرار دارند، خراسان رضوی را در جایگاه نخست کشور از نظر آسیب پذیری قرار داده است.
بیت اللهی پس از ترسیم وضعیت موجود فرونشست در خراسان رضوی این نکته را هم می‌گوید: این استان با حدود ۴هزار هکتار بافت فرسوده شهری، در زمره مهم‌ترین نقاط بحرانی کشور قرار دارد. از نظر سکونتگاه‌های غیررسمی نیز رتبه دوم فرونشستی کشور را دراختیار دارد. اهمیت این چالش، زمانی دوچندان می‌شود که بدانیم ۴هزارو ۶۵۰ بافت تاریخی مصوب وزارت میراث فرهنگی در شهر‌های مختلف این استان عموما در زون‌های بحران واقع شده‌اند.
شکاف‌های ۹ متری فرونشست
او به تهدید زیرساخت‌های استان توسط فرونشست هم اشاره می‌کند و می‌گوید: در بخش زیرساخت‌های انرژی، یکی از طولانی‌ترین خطوط انتقال گاز کشور و سه تلمبه خانه و تأسیسات نفتی استان، در زون‌های فرونشست قرار گرفته‌اند. افزون بر آن، نزدیک به پانزده شهرک و ناحیه صنعتی و بخش درخورتوجهی از خطوط راه آهن تهران-مشهد و شهر‌های میانی استان در زون‌های فرونشستی واقع شده‌اند. برخی مسیر‌های جاده‌ای و مناطق سکونتی جدید نیز در همین محدوده خطر قرار دارند. در برخی نقاط استان، ازجمله حوالی نیشابور و در امتداد خطوط انتقال گاز، شکاف‌های فرونشستی با عمق بیش از ۹متر ثبت شده است؛ امری که نه تنها برای زیرساخت ها، بلکه برای جان و مال ساکنان خطرآفرین است. عمق این شکاف‌ها در برخی مناطق دیگر استان تا پنج یا شش متر و در نواحی متعددی به دو تا سه متر می‌رسد.
بیت اللهی می گوید: با وجود این گستره تهدید، سطح حساسیت اجتماعی، رسانه‌ای و مطالبه گری عمومی درخراسان رضوی نسبت به مساحت وسیع بحران، بسیار کمتر از انتظار ارزیابی می‌شود و درحالی که در استان‌های دیگری، چون اصفهان، شبکه‌های اجتماعی، دانشگاهیان، فعالان محیط زیست و سمن‌ها به صورت پیگیرانه ابراز نگرانی و مطالبه می‌کنند، درخراسان رضوی تاکنون واکنش درخورملاحظه‌ای دیده نشده است.
مشهد از شرق و غرب؛ درگیر فرونشست
حسین اعتمادفر، عضو هیئت علمی گروه مهندسی عمران دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد، هم می‌گوید: براساس مطالعات تخصصی انجام شده در خراسان رضوی، دشت‌ها و محدوده‌های پیرامون شهر مشهد جزو مناطقی هستند که با پدیده فرونشست زمین با درجات متفاوت بحرانی و فوق بحرانی روبه رویند. محدوده شهر مشهد، دشت وسیعی را دربر می‌گیرد که در شمال و به ویژه شرق شهر، با نام دشت چناران -و در برخی متون تخصصی‌تر دشت مشهد- شناخته می‌شود. این محدوده درگیر فرونشست است و براساس ارزیابی ها، نرخ سالانه فرونشست در بخش‌هایی تا بیست سانتی متر و در بخش‌هایی تا ده سانتی متر ثبت شده است.
او ادامه می‌دهد: محدوده مورد اشاره با محوریت اتوبان مشهد به چناران و تاحدودی مشهد به قوچان و مناطق شمالی‌تر تا دامنه‌های جاده، شاهد توسعه فرونشست عمیق است. در ضلع جنوب شرقی مشهد و به سمت نیشابور، یکی از بالاترین نرخ‌های سالانه فرونشست در ایران گزارش شده است و مشهد از دو جهت اساسی درگیر این پدیده است. در غرب مشهد نیز محدوده‌ای از فرونشست خاموش مشاهده می‌شود که تاکنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است. در خروجی ریل قطار مشهد به سرخس، محدوده‌های مشهودی از فرونشست ثبت شده است. به طورکلی، مشهد از جهات گوناگون و به تناسب شرایط هیدروژئولوژیکی هر حوزه، با پدیده فرونشست زمین مواجه است. با توسعه شبکه جمع آوری فاضلاب و جلوگیری از ورود پساب به سفره‌های آب زیرزمینی، این روند به تدریج به داخل بافت شهری نیز سرایت کرده است.
شواهدی از فرونشست در اطراف حرم امام هشتم(ع)
اعتمادفر می‌گوید: در اطراف حرم مطهر رضوی نیز نشانه‌هایی از پدیده نشست مشاهده شده است. درباره حرم مطهر، اطلاعات دقیقی از دلایل اصلی نشست یا ترک سازه موجود نیست، اما می‌توان گمان برد که عملیات عمرانی ازجمله توسعه قطار شهری و پروژه‌های سازه‌ای زیرسطحی، نقش مؤثری در این موضوع داشته است. شواهد و مطالعات کافی درباره تأثیر فرونشست بر اثرات تاریخی مشهد و دیگر بنا‌های باستانی استان ارائه نشده است، اما به طور کلی سازه‌های کشیده و طولانی همچون پل‌ها یا دیوار‌های قدیمی، بیشترین احتمال آسیب پذیری را دارند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه برای مقابله با فرونشست، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق کشور طرح‌های مطالعاتی با رویکرد بلندمدت را در دست اجرا دارد و مطالعات عمیق‌تر بر تمامی دشت‌های استان صورت گرفته است، می‌گوید: ازجمله راهکار‌های مطرح، مدیریت الگو‌های برداشت آب توسط شرکت آب منطقه‌ای، افزایش کنترل‌های هوشمند بر سر چاه‌ها و جایگزینی الگو‌های کشت کم آب بر به جای کشت‌های پرمصرف است. با توجه به مشکلات اقتصادی در بخش کشاورزی، قانع سازی فعالان این حوزه به تغییر الگوی کشت دشوار، اما ضروری، ارزیابی می‌شود و تحقق آن بدون حمایت سیاست گذاری، قانون گذاری و اجرای قاطع قوانین، ممکن نیست.
به گفته او، در سطح بین المللی، کشور‌های مختلف همچون مکزیک، ایالات متحده (در غرب و شرق)، چین، اسپانیا و برخی نقاط آلمان با معضل فرونشست مواجه بوده‌اند. در این کشورها، قانون گذاری‌های بالا دستی و تغییر الگوی کشاورزی و منابع درآمدی، نقش کلیدی داشته است. به عنوان نمونه، در برخی نقاط به کشاورزان توصیه شده است از برداشت آب، اجتناب و دامداری یا دیگر فعالیت‌های جایگزین را با حمایت دولت دنبال کنند. بدین ترتیب، برداشت بی رویه یا کشت محصولات پرمصرف، تحت نظارت و اعمال قانون قرار گرفته است. در مواقعی، فناوری‌ها و راهکار‌های سازمان‌های مردم نهاد، نقش کلیدی نداشته و همواره بر ضرورت فرهنگ سازی عمومی و نظارت دولت تأکید شده است.
وی ادامه می‌دهد: در ایران، فناوری‌های نوین مانند تصاویر راداری و ابزار‌های سنجش از دور، معمولا برای پایش و رصد پدیده فرونشست مورد استفاده قرار می‌گیرند و تاکنون از فناوری‌های پیشرفته برای جلوگیری از بحران استفاده نشده است. با درنظر گرفتن وسعت پهنه‌های متأثر -گاه تا پنجاه کیلومتر از مشهد به سمت چناران- تنها راهکار عملی؛ اجرای طرح جمعی، مردمی و آگاه سازی فراگیر درکنار نظارت نهاد‌های مسئول است. استفاده از ابزار‌های مستعد مانند تصاویر ماهواره‌ای، اگرچه برای پایش دقیق بحران اهمیت دارد، درمانی برای بحران نیست و باید فرهنگ مصرف آب و مدیریت منابع به صرفه، جایگزین روش‌های سنتی شود. عواقب استمرار فرونشست شامل افزایش نرخ خشک سالی، فرسایش خاک، کاهش کیفیت و میزان تولید محصولات کشاورزی و تهدید زیرساخت‌های شهری همچون خطوط قطارشهری و لوله‌های انتقال انرژی خواهد بود.
۲۰ میلی متر؛ فرونشست سالانه در محدوده حرم مطهر رضوی
فهیمه صالحی که دکتری زمین شناسی دارد و کارشناس اداره مخاطرات زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق کشور است، نیز در این باره می‌گوید: نشانه‌ها و عوارض فرونشست از دهه ۸۰ درخراسان رضوی شروع شد. اولین نشانه‌های فرونشست در دشت‌های بحرانی استان شامل دشت مشهد، نیشابور، جوین، کاشمر، بردسکن و خواف به صورت ترک‌های طویل و عمیق در زمین‌های کشاورزی ایجاد شد که دارای چاه‌های عمیق و نیمه عمیق بهره برداری از آب زیرزمینی هستند.
او ادامه می‌دهد: با گذشت زمان و افزایش برداشت از آبخوان‌های استان، شاهد افزایش مساحت پهنه‌های درگیر فرونشست بوده‌ایم. در بعضی مناطق مانند محدوده مطالعاتی دشت مشهد، فرونشست از محدوده زمین‌های کشاورزی به مناطق شهری درحال پیشروی است. براساس جدیدترین اطلاعات موجود و پردازش تصاویر ماهواره‌ای منتهی به سال ۲۰۲۴ میلادی، ۶۸ درصد از آبخوان مشهد درگیر فرونشست شده است که ۳۹ درصد آن با سرعت بیش از پنجاه میلی متر در سال فرومی نشیند.
به گفته صالحی، بنا‌های تاریخی به دلیل قدمتی که دارند، در برابر فرونشست آسیب پذیرتر هستند. به عنوان مثال می‌توان به بقعه هارونیه اشاره کرد که در محدوده‌ای با میانگین فرونشست دوازده میلی متر در سال واقع شده است.
او با بیان اینکه مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین بنای مذهبی و تاریخی کشور که حرم مطهر رضوی است، نیز در محدوده فرونشست واقع شده است، اعلام می‌کند: براساس جدیدترین اطلاعات موجود و پردازش تصاویر ماهواره‌ای منتهی به سال ۲۰۲۴ میلادی، میانگین فرونشست در محدوده حرم مطهر رضوی بیست میلی متر در سال است که در آینده و در صورت افزایش نرخ فرونشست، می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری به این بنای تاریخی وارد کند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
