طرح های بیابان‌زدایی خراسان رضوی با بودجه‌های قطره ‌چکانی | بیابان زدایی؛ مأموریتی برای قرن بعد!

به گزارش شهرآرانیوز؛ وجود ۳۰ کانون بحرانی فرسایش بادی در  ۲۳ شهرستان خراسان رضوی، یکی از  زنگ خطر‌ها برای هوای مشهد است؛ شهری که سالانه میلیون‌ها زائر را میزبانی می‌کند و حال ِ هوایش هم با گردوغبار‌هایی که وقت وبی وقت مهمان ناخوانده هستند، خوش نیست. مسئولان منابع طبیعی استان می‌گویند مقابله با این پدیده نیازمند اجرای طرح‌های بیابان زدایی است، اما بودجه محدود، بزرگ‌ترین مانع در مسیر این ضرورت زیست محیطی است.

به اذعان مسئولان این اداره کل، بودجه‌های سالانه، تنها کفاف اجرای ۲۰ تا ۲۵ هزار هکتار بیابان زدایی را‌ می‌دهد و با درنظر گرفتن اعتبار ۴۸میلیارد تومانی در سال مالی جاری و یک میلیون و ۲۶۰ هزار هکتار مساحت فعلی کانون‌های بحرانی استان، اگر روند فعلی ادامه یابد و مساحت کانون‌های بحرانی هم بیشتر نشود، اجرای کامل طرح‌های کنونی، بیش از پنجاه سال زمان خواهد برد.  

حالا اگر بخواهیم این حساب وکتاب را در مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی که وسعتش به حدود ۵/ ۲ میلیون هکتار می‌رسد انجام بدهیم، بیابان زدایی از این مساحت حدود ۱۰۰ سال طول خواهد کشید. 

درباره ۵/۵ میلیون هکتار اقلیم بیابانی استان هم باید بگوییم که اجرای طرح‌های بیابان زدایی برای این عرصه وسیع، با اعتبارات قطره چکانی کنونی، به ۲۲۰ سال زمان لازم دارد. بله؛ چیزی حدود دو قرن!   براساس اهداف برنامه هفتم توسعه، مقرر شده است سالانه ۴درصد از مساحت کانون‌های بحرانی استان، تحت مدیریت قرار گیرد؛ هدفی که تحقق آن، نیازمند تداوم تخصیص اعتبارات و اجرای طرح‌های تلفیقی با رویکرد اقتصادی برای جوامع محلی است.

اعتبار امسال؛ فقط ۴۸ میلیارد تومان

علی شکاری، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، با تشریح ابعاد این چالش می‌گوید: از مجموع ۷/ ۱۱ میلیون هکتار وسعت استان، حدود ۲/ ۸ میلیون هکتار را اراضی ملی تشکیل می‌دهد و حدود ۵/۵ میلیون هکتار از این عرصه‌ها دارای اقلیم بیابانی است.  

او ادامه می‌دهد: براساس بررسی ها، هم اکنون ۳۰کانون بحرانی فرسایش بادی در ۲۳شهرستان استان، شناسایی شده است و درمجموع، وسعت مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی به حدود ۵/ ۲ میلیون هکتار می‌رسد و از این میان، سطح کانون‌های بحرانی استان، یک میلیون و۲۶۰هزار هکتار تعیین شده است. این ارقام نشان می‌دهد که تقریبا یک چهارم وسعت استان به طور مستقیم در معرض تهدید فرسایش بادی قرار دارد.   

شکاری در ادامه به اعتبارات و اقدامات در دست اجرا اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: در سال۱۴۰۳، یعنی سال مالی جاری که تا پایان شهریور ادامه دارد، مجموع اعتبارات مصوب بیابان زدایی استان به ۴۸۱میلیاردو۶۵۰میلیون ریال (معادل تقریبی ۴۸میلیارد تومان) رسیده است. از این میزان، تاکنون ۳۵۴میلیاردو۶۹۰میلیون ریال، یعنی حدود ۳۵میلیارد تومان، تخصیص یافته است که برابر با ۷۳درصد اعتبارات مصوب است.  

 او همچنین، رویکرد‌های آینده در این زمینه را یادآوری می‌کند و‌ می‌افزاید: برنامه‌های آینده ما شامل تثبیت کانون‌های بحرانی، مدیریت رواناب‌ها و توسعه جنگل‌های دست کاشت است که‌ می‌تواند نقش مهمی در مهار فرسایش بادی و بیابان زایی ایفا کند.  

شکاری درباره برنامه‌های بلندمدت این اداره می‌گوید: مطابق برنامه هفتم توسعه، باید سالانه ۴درصد از وسعت کانون‌های بحرانی استان، تحت کنترل و مدیریت قرار گیرد. به گفته او، این هدف گذاری شامل فعالیت‌هایی مانند نهال کاری، احداث بادشکن، نصب تله‌های رسوب گیر و اجرای پروژه‌های اقتصادی برای جوامع محلی است.

۲میلیون هکتار؛ در معرض تهدید

محمد زرگران، سرپرست معاونت فنی اداره کل منابع طبیعی استان، نیز با اشاره به وضعیت کنونی اراضی در معرض فرسایش بادی می‌گوید: هم اکنون در خراسان رضوی بیش از ۲میلیون و۴۷۰هزار هکتار از اراضی، در معرض فرسایش بادی قرار دارند که از این میزان، حدود یک میلیون و۲۶۰هزار هکتار به عنوان کانون بحرانی فرسایش بادی، شناسایی و ثبت شده است. این آمار نشان دهنده اهمیت مدیریت این مناطق برای جلوگیری از گسترش بیابان‌ها و کاهش آسیب‌های زیست محیطی است.  

زرگران در ادامه به تاریخچه اقدامات بیابان زدایی در استان اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: نخستین تجربه رسمی بیابان زدایی در ایران، نیز در خراسان رضوی رقم خورده است، به طوری که در سال۱۳۴۳، پروژه نهال کاری بیابان زدایی کشور برای اولین بار در منطقه حارث آباد سبزوار آغاز شد و سرآغازی برای فعالیت‌های منسجم در این حوزه به شمار می‌آید.   

زرگران همچنین درباره دستاورد‌های حاصل از طرح‌های تثبیت و احیا، بیان می‌کند: در دهه‌های گذشته، پروژه‌های متعددی اجرا شده است که توانسته‌اند حدود ۵/ ۱ میلیون هکتار از اراضی را تاحدودی تثبیت و کنترل کنند. این اقدامات شامل پروژه‌های مدیریت رواناب ها، نهال کاری، احداث بادشکن‌ها و تله‌های رسوب گیر است که درنهایت به تثبیت کربن و حفاظت از منابع آب در این مناطق، کمک کرده است.   

زرگران درباره اهمیت مشارکت مردمی در مقابله با بیابان زایی می‌گوید: ما به سمت استفاده از ظرفیت‌های مشارکت مردمی حرکت کرده‌ایم؛ به ویژه در مناطق روستایی، از جوامع محلی خواسته‌ایم که در طرح‌های بیابان زدایی مشارکت فعال داشته باشند و بخشی از درآمد حاصل از این طرح‌ها به احیای منابع طبیعی اختصاص یابد. این رویکرد نه تنها در جهت حفاظت از منابع طبیعی است، بلکه به کاهش محرومیت و ایجاد فرصت‌های اشتغال نیز کمک می‌کند.

بیابان زدایی با مدیریت منابع آب و مشارکت مردم، ممکن است

محمدصادق خادم الشریعه، پژوهشگر حوزه بیابان زدایی در خراسان رضوی، نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، با اشاره به اقلیم خشک و نیمه خشک این استان و تداوم خشک سالی‌های اخیر، مشارکت جوامع محلی را اساسی‌ترین راهکار در مقابله با بیابان زایی می‌داند.  

وی ادامه می‌دهد: مدیریت صحیح منابع آب، استفاده بهینه از منابع موجود و کاشت محصولات کم آب بر، جزو گام‌های کلیدی در طرح‌های بیابان زدایی است. اجرای سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و تحت فشار، ذخیره سازی آب باران و کاهش مصرف آب، به طور مستقیم در جلوگیری از گسترش بیابان‌ها مؤثر است.   

به گفته خادم الشریعه، مدیریت چرای دام با همراهی مردم محلی، نیز نقش مهمی دارد. محدود کردن تعداد دام، تعیین زمان‌های مناسب برای چرای دام‌ها و ایجاد مناطق قرق برای بازیابی پوشش گیاهی، از تخریب مراتع و فرسایش خاک جلوگیری می‌کند.   

پژوهشگر حوزه بیابان زدایی، احیای پوشش گیاهی از طریق کاشت گونه‌های مقاوم بومی را یکی دیگر از اقدامات تأثیرگذار برمی شمارد و تصریح می‌کند: گیاهانی که علاوه بر مقاومت دربرابر شرایط سخت، کاربری چندمنظوره مانند تولید علوفه یا خواص دارویی دارند، می‌توانند انگیزه مشارکت مردم محلی را افزایش دهند.

وی درباره گونه‌های پیشنهادی برای احیای پوشش گیاهی در شرایط اقلیمی نیمه خشک خراسان رضوی، می‌گوید: انتخاب گونه‌های بومی مقاوم به کم آبی، شوری و نوسانات حرارتی، شرط اصلی موفقیت در بیابان زدایی است. تاغ، اسکنبیل، گز، اشنیان و قره داغ، جزو گونه‌هایی هستند که به کاشت آن‌ها توصیه می‌کنیم.   به گفته این پژوهشگر، الگوی کاشت این گونه‌ها باید به صورت ردیف‌هایی عمود بر جهت وزش باد غالبِ منطقه باشد و باید بین ۱۲۵ تا ۲۰۰نهال در هر هکتار غرس شود.

نهال‌ها برای مدت سه سال متوالی در فصول گرم با تانکر و نیروی کارگری باید آبیاری شوند. همچنین، ایجاد تشتک ذخیره آب اطراف نهال و احداث آبراهه برای استفاده از رواناب‌ها و نزولات آسمانی، آبیاری مؤثر را تضمین می‌کند.   خادم الشریعه تأکید می‌کند: موفقیت طرح‌های بیابان زدایی بدون همراهی مردم محلی و بهره گیری علمی از منابع آب، تحقق یافتنی نیست و تجربه بیست سال گذشته طرح‌های بیابان زدایی ایران، این واقعیت را تأیید می‌کند.

در ادامه حتما بخوانید مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی: مراتع و جنگل‌های استان در حال تبدیل‌شدن به بیابان هستند + فیلم

مهار بیابان زایی، نیازمند طرح جامع ملی است

مهدی کریمی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان خواف، در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، بیابان زایی را یک چالش ملی و فرابخشی می‌داند و بر ضرورت اجرای «طرح جامع مقابله با بیابان زایی» با رویکردی یکپارچه و پایدار، تأکید می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: هیچ دستگاهی به تنهایی قادر به مهار بیابان زایی نیست. همه نهاد‌های مرتبط با منابع آب، کشاورزی، صنعت، محیط زیست و حتی دستگاه‌های متأثر از پیامد‌های آن مانند بهداشت، راه وشهرسازی و انرژی باید در این طرح مشارکت کنند.  

کریمی‌ می‌گوید: اجرای این طرح، علاوه بر اقدامات فنی مانند آبخیزداری، اصلاح الگوی کشت و توسعه پوشش گیاهی، نیازمند حمایت قانونی، تأمین منابع مالی، مشارکت جوامع محلی و همکاری بین المللی است. تنها با چنین رویکردی، می‌توان روند بیابان زایی را کنترل و از گسترش آن جلوگیری کرد.   رئیس اداره منابع طبیعی خواف، راهکار‌های کلی مقابله با بیابان زایی را به پنج محور اصلی تقسیم می‌کند:

۱- مدیریت پایدار منابع آب و خاک: بهبود شیوه‌های آبیاری و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری برای کنترل سیلاب‌ها و نفوذ آب باران در خاک.

۲. ایجاد پوشش گیاهی و جنگل کاری: کاشت گونه‌های بومی مقاوم به خشکی، ایجاد کمربند سبز و بادشکن در اطراف شهر‌ها و روستاها، احیای مراتع و جلوگیری از چرای بی رویه دام‌ها

۳. مدیریت کشاورزی و بهره برداری از زمین: توسعه کشاورزی پایدار و اصلاح الگوی کشت متناسب با اقلیم، جلوگیری از تغییرکاربری بی رویه اراضی.

۴. اقدامات اجتماعی و اقتصادی: آموزش و آگاهی بخشی به جوامع محلی درباره حفاظت از منابع طبیعی، ایجاد اشتغال جایگزین و تشویق مشارکت مردم در پروژه‌های احیای زمین.  

۵. سیاست‌ها و همکاری‌های کلان: به روزرسانی قوانین مرتبط با تخریب منابع طبیعی، ایجاد سازوکار‌های پایش و ارزیابی طرح جامع، و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین المللی، ازجمله در چارچوب کنوانسیون مقابله با بیابان زایی سازمان ملل.  

 او در پایان هشدار می‌دهد: بیابان زایی پدیده‌ای تدریجی، اما پرهزینه است. اگر امروز اقدام نکنیم، فردا ممکن است برای جبران، خیلی دیر شده باشد. آینده پایدار سرزمین و نسل‌های بعد، در گرو اجرای جدی این طرح با همکاری همه دستگاه‌ها و همراهی مردم است.