نسبت زیارت و اخلاق از عمل فردی تا مسئولیت اجتماعی

به گزارش شهرآرانیوز، هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های وبیناری «زیارت در جهان» با عنوان «زیارت و اخلاق در سنت‌های ابراهیمی» به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی و با همکاری معاونت امور بین‌الملل آستان قدس رضوی برگزار شد.

 در این نشست، مایکل دی جیووین استاد انسان‌شناسی در دانشگاه وست چستر ایالت پنسیلوانیای آمریکا و متخصص بین‌المللی زیارت، با واکاوی ابعاد انسان‌شناختی و اخلاقی زیارت، به تفاوت‌های بنیادین آن با سایر اشکال سفر پرداخت و بر اهمیت وجوه شورانگیز و فراعقلانی در این سنت دینی تأکید ورزید.

زیارت؛ سفری بین شور و عقلانیت

دکتر دی جیووین در آغاز سخنان خود، به تحلیل وجوه متفاوت زیارت پرداخت و آن را نه تنها یک سفر فیزیکی، بلکه یک سفر درونی و معنوی دانست.

وی زیارت را یک «سفر آیینی» تعریف کرد که زائر را از یک جامعه نامقدس به یک مرکز مقدس رهنمون می‌سازد. از نگاه وی، این سفر مملوء از شور و هیجان است و معانی والایی در خود دارد که می‌تواند در اشکال بیرونی و درونی به وقوع بپیوندد. وی تأکید کرد که زیارت یک سفر از پیش طراحی‌شده نیست که در آن، زائر به دنبال رسیدن به یک هدف مشخص باشد، بلکه سفری است که او را به سمت ناشناخته‌ها سوق می‌دهد.

استاد انسان‌شناسی دانشگاه وست چستر با اشاره به اینکه در سفر زیارت، مسافر به نوعی دچار سرمستی و ابتهاج شده است، تبیین کرد که واژه «اغوا» در نگاه وی برای امر زیارت و احساس زائر، بار معنایی مثبتی دارد.

 او بیان داشت: زیارت‌کننده، شخصی است که به وسیله نیرو‌های معنوی به نوعی اغوا یا سرشار و سرمست شده است تا راهی حریم مقدس گردد. این اغواگری (Seduction) یا شور معنوی در واقع، عاملی است که فرد را از منطق و هنجار‌های اجتماعی دور کرده و به سوی عشق الهی سوق می‌دهد. این نگاه، زیارت را از صرف یک عمل عقلانی یا تکلیف شرعی فراتر می‌برد و آن را به تجربه‌ای شخصی و عمیق بدل می‌سازد.

مفهوم اغواگری در زیارت فرایندی فراتر از جاذبه

دکتر جیووین در تشریح مفهوم «اغواگری» در زیارت که وی برای این مقوله انتخاب کرده بود، به توضیح این پدیده از منظر انسان‌شناسی پرداخت.

 وی خاطرنشان ساخت: معمولاً این واژه را به زیارت نسبت نمی‌دهند، اما او استدلال می‌کند که اغواگری بخشی از تجربه کلاسیک  زیارت برای زائر است.

وی با مقایسه زیارت با عشقی که فراتر از قدرت مهار انسان است، تبیین کرد که در هر دو مورد، انسان در یک بازی جذبه‌ای قرار می‌گیرد و به سوی معشوق کشیده می‌شود.

این استاد دانشگاه برای تبیین این مفهوم، از مثال‌های تاریخی و معاصر بهره برد؛ از جمله اشاره به شعر «میرا بائی»، شاعره و عارف هندی که در آن میرا به یک سفر جسمانی و فیزیکی پرمخاطره و ناامن اشاره می‌کند، اما در عین حال، این سفر نیز دارای وجه درونی و اغواگرانه است. در هر دو شکل، چه سفر جسمانی و چه سفر درونی، فرد احساس می‌کند که توسط نیرو‌های معنوی وادار به پیمودن مسیر شده است و همین اغواگری است که بین او و خدایش، ارتباطی عمیق و تاریخی ایجاد می‌کند.

 همچنین، او به تجربه زیارت اربعین در عراق در سال ۲۰۱۴ اشاره کرد و بیان داشت که زائران با وجود خطرات، احساس کردند که فراخوانده شده‌اند و یک تجربه زیارتی خاص را از سر گذراندند. در نمونه دیگر وی به بوسیدن ضریح امام رضا (ع) در ایام کرونا اشاره کرد که توسط برخی از زائران اصرار بر آن وجود داشت.

تفاوت میان زیارت و گردشگری معنوی

دی جیووین در بخش دیگری از سخنان خود، به تمایز میان «زیارت» و «گردشگری معنوی» پرداخت.

وی بیان کرد: در نگاه سنتی، گردشگری معنوی را یک پدیده سطحی و زیارت را پدیده‌ای عمیق می‌دانستند، اما او این دیدگاه را به چالش کشید.

وی با اشاره به این که این دو مفهوم دارای مرز‌های مبهمی هستند، بیان داشت: گاهی یک گردشگر با نیات معنوی سفر می‌کند و یک زائر نیز ممکن است با اهداف تفریحی در سفر خود همراه باشد.

او تأکید کرد: مهم، نیت و تجربه درونی فرد است و نمی‌توان به سادگی این دو را از یکدیگر متمایز ساخت.

در ادامه حتما بخوانید دینداری افراد چگونه سنجیده می‌شود؟

این استاد دانشگاه با اشاره به تجربه‌های شخصی خود در زیارتگاه‌های مختلف، از جمله در کامبوج، ژاپن یا حتی اصفهان، تصریح کرد: از نظر او حتی اگر این سفر‌ها به عنوان زیارتگاه رسمی در نگاه مذهبی تعریف نشوند، باز هم می‌توانند حس عمیق معنوی را در فرد ایجاد کنند.

وی بیان داشت: در این مکان‌ها نیز حضور خدا احساس می‌شود، حتی اگر از منظر کاتولیکی این اماکن مقدس نباشند. این دیدگاه، بر وجه عمومی و جهان‌شمول تجربه معنوی در سفر تأکید دارد که از چارچوب‌های سخت مذهبی فراتر می‌رود.

جیووین در بخش پایانی سخنان خود، به واکاوی نسبت میان زیارت و اخلاق پرداخت و تأکید کرد که زیارت یک «مسئله خالص اخلاقی» است.

وی خاطرنشان ساخت: فرد زائر در این مسیر، با دو مفهوم کلیدی «اراده آزاد» و «اخلاقیات» مواجه می‌شود. او با تفکیک این دو، اخلاق را در حوزه فردی و اخلاقیات را در حوزه اجتماعی و قوانین دانست که هر دو در تجربه زیارت به هم می‌پیوندند.

وی در ادامه، به نقش زیارت در سنت مسیحی اشاره کرد و آن را یک سفر معنوی برای «کمال شخصی» و رسیدن به رستگاری توصیف نمود.

وی افزود: این تجربه درونی، اخلاقیات زائر را در برابر جامعه قرار می‌دهد؛ چرا که پس از بازگشت.

وی به عنوان فردی متفاوت در جامعه حضور می‌یابد و انتظار می‌رود تغییرات درونی او در اعمال و رفتار اجتماعی‌اش نیز منعکس شود. از این منظر، زیارت، مسئولیت اجتماعی را بر عهده زائر می‌گذارد.

 جیووین در نهایت، با تأکید بر اهمیت زیارت در سنت‌های ابراهیمی، این عمل را یک تجربه رستگاری دانست که نه تنها با پایان یافتن مسیر فیزیکی، بلکه با تغییرات اخلاقی و رفتاری فرد در جامعه به کمال می‌رسد. او این مفهوم را همان چیزی دانست که زیارت را به یک عمل اخلاقی محض تبدیل کرده و آن را از هر عمل دیگری متمایز می‌سازد.

لازم به ذکر است که در انتهای این نشست پرسش و پاسخ میان شرکت کنندگان و دکتر مایکل دی جیووین برگزار شد که مهمترین بحث صورت گرفته در خصوص واژگان معادل برای واژه «اغواگری» است که در زبان فارسی دارای بارمعنایی منفی است. وی توضیحاتی در این خصوص ارائه داد.

سلسله نشست‌های وبیناری «زیارت در جهان» ابتکاری علمی است که در پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به دنبال شنیدن و معرفی آثار و تحقیقات اندیشمندان و پژوهشگران خارجی درباره امر «زیارت» است.

منبع: ابنا